Автор: аналитикалық орталықтың сарапшысы Halyk Finance Салтанат Игенбекова
2025 жылдың қаңтарында Халықаралық валюта қоры (ХВҚ) және Дүниежүзілік банк (ДБ) Қазақстан бойынша есептерді жариялады. Halyk Finance осы есептердің шолуын дайындап, ХВҚ мен Дүниежүзілік банктің болжамдары мен қорытындыларына пікірлер ұсынды.
Екі ұйым да 2024 жылы экономиканың өсуін оң бағалады, ақша-несие саясатының тиімділігі мен банк секторының тұрақтылығын атап өтті. 2025 жылы экономиканың уақытша тездетілген өсуі, инфляцияның баяу төмендеуі және бюджеттік тапшылықтың сақталуы болжануда. Сонымен қатар, геосаяси белгісіздік, құрылымдық мәселелер және экономикалық диверсификацияның шектеулілігі тұрақты дамуға белгілі бір қауіптер туғызады. Сондықтан жедел құрылымдық реформалар болашақ экономикалық өсудің кілті болып табылады.
Макроэкономикалық тұрақтылық
2024 жылдың 18 қыркүйегінен 1 қазанына дейін Қазақстандағы миссияның нәтижелері бойынша ХВҚ 2024 жылы экономикалық белсенділіктің жоғары деңгейін атап өтті: ЖІӨ-нің өсуі 2024 жылы 4,0%-ға жетіп, 2025 жылы 5,0%-ға дейін өседі, бұл фискалдық ынталандырулардың кеңеюі мен мұнай өндірудің артуы есебінен. Орта мерзімді перспективада ХВҚ қажетті реформалар болмаған жағдайда өсу қарқынын 3,0-3,5% деңгейінде бағалауда.
Дүниежүзілік банктің «Қазақстан экономикасы туралы есебінде» ұсынылған бағалауларға сәйкес, 2024 жылы экономиканың 4,0%-ға өсуі кезінде 2025 жылы мұнай өндірудің артуы мен салық-бюджеттік ынталандырулар есебінен өсу уақытша 4,7%-ға дейін жеделдетіледі. 2025 жылдан кейін ДБ, ХВҚ сияқты, төмен өнімділік пен инвестициялардың қысқаруы нәтижесінде өсу қарқынының 3,0-3,5%-ға дейін төмендеуін болжайды, бұл экономиканы диверсификациялау және жаңа экономикалық өсім көздерін дамыту қажеттілігіне тағы да назар аударады.
Жылдың қорытындысы бойынша нақты өсім 4,8% болды, бұл сауда мен өңдеу өнеркәсібінің динамикалық өсуімен байланысты, олар 9,1% ж/ж және 5,9% ж/ж өсті. Халықаралық ұйымдардың бағалаулары мен нақты мәндер арасындағы айырмашылық 2024 жылдың бірінші жартысындағы экономиканың әлсіз өсуімен (3,3%) түсіндіріледі. Негізгі өсім жылдың екінші жартысына тиесілі, онда сауданың күрт өсуі тіркелді. Осы орайда, біз өз жарияланымдарымызда бұл өсімді тұрақты әрі сапалы деп атаудың қиын екенін атап өттік, себебі сауда өсімінің бір факторы мемлекеттік шығыстардың 13,3%-ға артуы болды, бұл импорт, инвестициялар және халықтың нақты табыстарының төмендеуі фонында орын алды.
2025 жылға арналған экономикалық өсім болжамымыз ХВҚ мен ДБ-мен салыстырғанда әлдеқайда оптимистік, 5,3% құрайды (Рис.1.). Біздің бағалауымыз бойынша, мұнай өндірудің 2024 жылы 87 млн тоннадан 2025 жылы 96-99 млн тоннаға дейін елеулі артуы экономикалық өсімді қолдауға үлкен ықпал етеді.
Ақша-несие саясаты
ХВҚ-ның есебінде ақша-несие саясатының тиімділігі, валюта курсының икемділігі және Қазақстан Ұлттық банкінің (ҰБ) базалық ставканы төмендетудегі дәйекті тәсілі атап өтілді, бұл 2024 жылы бағалардың тұрақтануына әкелді. Дегенмен, ішкі сұраныстың (сонымен қатар жұмсақ фискалдық саясаттың әсерінен) және коммуналдық қызметтер мен электр энергиясының ішкі тарифтерінің өсуі нәтижесінде жоғары емес азық-түлік емес инфляциямен байланысты бағалық қысым сақталып отыр. Нәтижесінде, ХВҚ-ның бағалауы бойынша инфляция 2028 жылға дейін 5% мақсатты көрсеткішіне жетеді.
Осы жағдайда ХВҚ ҰБ-ның құқықтық базасын жетілдіруді, оның бағалық тұрақтылық мандатын күшейтуді және ақша-несие саясатының тиімділігін қамтамасыз ету үшін институционалдық негіздерін нығайтуды ұсынады. Бұл саладағы басымдықтар ретінде ХВҚ, сонымен қатар, ҰБ-ның тәуелсіздігін арттыруды, фискалдық консолидацияны айқындайды, оларды біз «Қазақстанға қандай реформалар қажет?» атты жеке жариялауымызда бұрын айтып өткен болатынбыз. Сонымен қатар, ХВҚ-да (1) инфляцияның мақсатты көрсеткішке жақындауымен және инфляциялық күтілімдерді қалпына келтірумен байланысты қатаң ақша-несие саясатын жүргізудің маңыздылығын; (2) ҰБ-ның жүйелік ликвидтілікті басқару құралдары мен операцияларын жетілдіруді; (3) нарықтағы шоктар болмаған жағдайда валюта нарығына араласпауды атап өтеді, өйткені бұл ҰБ-ның валюта курсының икемділігі мен инфляцияны мақсаттауға деген адалдығына сенімділікке әсер етуі мүмкін.
ДБ инфляцияның 8,6%-ға дейін төмендегенін атап өтеді, бірақ оның деңгейі 5% мақсатты деңгейінен жоғары қалуда. ДБ-ның болжамы бойынша, инфляция 2025 жылы 7,5-8,0%-ға және 2026 жылы 6,0%-ға дейін төмендейді, бірақ 5% мақсатты деңгейіне жетпейді. Мақсатты инфляция деңгейіне жету мәселесі күмәнді, өйткені фискалдық экспансия мен теңгенің құбылмалылығы инфляциялық қысымды қолдап, орта мерзімді перспективада бағалардың тұрақтануына кедергі келтіреді.
Біздің бағалауымыз бойынша, инфляцияның төмендеуіне жоғары базалық ставка мен жаһандық инфляцияның баяулауы қолдау көрсетеді. Алайда, бюджет тәртібінің әлсіздігі, Ұлттық қордан (ҰҚ) жоғары трансферттер, теңгенің құбылмалылығы, сондай-ақ сыртқы қауіптер бағалардың тұрақтылығына қысым көрсетуі мүмкін. Біз соңғы шешімдерге байланысты инфляция болжамын 9,0%-ға дейін көтердік, соның ішінде ГСМ бағаларын либерализациялау, коммуналдық тарифтердің одан әрі өсуі, мұнай бағалары мен валюта курсы бойынша белгісіздік.
Жыл бойындағы инфляция көрсеткіштері жоғарыда аталған проинфляциялық қауіптердің (орындалмауы) дәрежесіне байланысты болады. Базалық ставка бойынша, біз де алдағы кезеңде бюджет шығыстарының жалғасуы, инфляцияның баяулау қарқыны, болашаққа қатысты елеулі қауіптерді ескере отырып, сақтықпен әрекет ету қажеттілігі туралы пікірімізді қолдаймыз. Валюта саясаты бойынша біз ХВҚ-ның икемді валюта курсының маңыздылығы мен оны жалғастыру қажеттілігі туралы пікірлерімен келісеміз. Сонымен қатар, біз бұрынғы жарияланымымызда «басқарылатын икемді валюта курын» енгізу мүмкіндігі туралы пікір білдірген болатынбыз, ол қатаң контрциклдік бюджеттік ережелер енгізілгеннен кейін жүзеге асырылуы мүмкін.
Фискалдық саясат
ХВҚ бюджет тәртібі мен оның жоспарлауындағы олқылықтарға назар аударады, процикликалық фискалдық саясаттың жалғасуына байланысты соң