Қазақстаннан қант экспорттау соңғы жылдардағы рекордтарды жаңартуда. Ұлттық статистика бюросының мәліметтеріне сәйкес, 2022 жылдың қаңтар–қараша айлары аралығында Қазақстан шамамен 126 мың тонна қант экспорттады. Бұл бұрын-соңды болмаған көлем — 2023 жылдың 11 айымен салыстырғанда 13 есе көп және алдыңғы алты жылдағы (109 мың тонна) жалпы көрсеткіштен де жоғары, деп жазады energyprom.kz.
Өткен жылы, 2023 жылғы тапшылық жағдайын қайталамау үшін, Қазақстан Үкіметі қант экспортын уақытша тоқтату шарасын енгізді. Бұл шара маусымның ортасынан жаздың соңына дейін, яғни өнімге сұраныстың ең жоғары кезеңінде жүзеге асырылды. Осы үш ай ішінде, айлық динамика графигінде көрініп тұрғандай, жеткізілімдерде «тоқтау» болды. Кейін экспорт бұрынғы көлемде қайта жанданды: айына 15 мыңнан 21 мың тоннаға дейін.
3 Статистика Қазақстаннан экспортталатын қанттың нақты түрін — импорттық не отандық өндірістің екенін нақты көрсетпейді. Дегенмен, ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігінің деректеріне сүйене отырып, бұл көбінесе реэкспорт туралы болуы мүмкін. Ведомствоның сайтында «қант экспортын тоқтату шарасы ішкі нарықты қамтамасыз ету және реэкспортты болдырмау мақсатында енгізілді» делінген.
Экспорт құрылымына қарап, Қазақстанның кейбір импорттық қант үшін транзиттік нүкте ретінде қызмет еткенін аңғаруға болады. Мысалы, 2024 жылдың қаңтар–қараша айларында Қазақстанға Ресейден 373,2 мың тонна қант кіргізілді, бұл жалпы импорт көлемінің 92,4%-ын құрады. Қазақстаннан қант сатып алатын негізгі елдер — Азия мемлекеттері. Қазақстаннан экспортталған 126 мың тонна қанттың 101,6 мың тоннасы, яғни 80,7%-ы Өзбекстанға, 17,6 мың тоннасы — Тәжікстанға, 6,1 мың тоннасы — Ауғанстанға жөнелтілді. Осы импорттаушы елдердің әрқайсысына жеткізілімдер 3–16 есе артты. Қазақстаннан қант экспорттаудың құны 50,2 миллион доллардан асты — бұл 2023 жылдың қаңтар–қараша айларымен салыстырғанда 10 есе көп.
4 Қазақстан үшін қант сыртқы саудасының маңызы зор, себебі отандық өндірушілер халықтың осы өнімге деген қажеттілігін толықтай жаба алмай отыр. Мысалы, 2024 жылдың бірінші жартысында қант өндірісінің үлесі ресурстардың тек 24,6%-ын құрады. Ал 2023 жылдың қаңтар–қараша айларында отандық өндіріс ресурстардың 40,5%-ын жабуға мүмкіндік берді — бұл біршама жақсы, бірақ өзін-өзі қамтамасыз ету деңгейіне әлі де жетпейді. Жағдайдың нашарлауы өндіріс динамикасының теріс әсерінен болды. Өткен жылдың 11 айында қант зауыттары барлығы 131,9 мың тонна қант өндірді. 2023 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда, бұл 28,6%-ға азайған.
Өз өндірісі тұрақты түрде өзгеріп тұрған кезде, ішкі нарықтың қажеттіліктерін негізінен импорт жабуда. Өткен жылы импорт ресурстар құрылымында елеулі үлеске ие болды: 75,4%. Қаңтар–қараша айлары аралығында елге 404,7 мың тонна қант кіргізілді — бұл өткен жылмен салыстырғанда 48,9%-ға артық. Мұндай үлкен көлемдегі шетелдік жеткізілімдер соңғы рет 2020 жылы (416,1 мың тонна) байқалған.
5 Сонымен қатар, өткен жылы Қазақстанда қант қызылшасының егіс алаңы екі есеге жуық — 25,2 мың гектарға дейін — ұлғайды. Бұл мемлекеттік қызметкерлерге рекордтық жалпы өнімділікті болжауға мүмкіндік берді: шамамен 1,1 миллион тонна. Маңыздысы, азық-түлік өнеркәсібі статистикасында мұндай үлкен көлемдегі тамыр дақылын өңдеу туралы деректер әлі жарияланған жоқ. Қант қызылшасын жинау кезеңі күзде басталып, бірнеше айға созылады. Сондықтан фермерлік шаруашылықтар мен қант зауыттарының 2024 жылдағы бірлескен күш-жігерінің қорытынды нәтижесі кейінірек белгілі болады.
ҚР Үкіметінің отырысында жарияланған деректерге сәйкес, елдегі қант зауыттарының қазіргі өндірістік қуаттары «қызылша егісінің өсіп келе жатқан көлемдерімен қиындықпен күресуде». Елге жаңа кәсіпорындар қажет. Мемлекет қант зауыттарын ашуды жоспарлап отырған инвесторларға субсидиялар, салық жеңілдіктері және кредиттік ресурстармен көмектесуге дайын.
6