Әр үшінші жұмыс істейтін қазақстандық бейресми жұмыспен қамтылған және өздерін әлеуметтік кепілдіктердің, еңбек құқықтарының және зейнетақымен қамтамасыз етудің болмауымен байланысты барлық қауіптерге ұшыратады, деп хабарлайды inbusiness.kz Energyprom сілтеме жасап.
Бұл "Қазақстандағы еңбек нарығы мен жұмыспен қамтудың ерекшеліктері" атты зерттеудің қорытындысы, Adam Research аналитиктері жүргізген. Әлеуметтік сауалнамалардың нәтижесінде табыс алатын респонденттердің 36,4%-ы бейресми жұмыспен қамтылғанын атап өтті. Бұл көрсеткіш ерлер арасында (37,6%) жоғары, ал әйелдер арасында (34,9%) сәл төмен.
Зерттеу авторлары ұсынған көрсеткіш бейресми жұмыспен қамтудың жинақталған индексі деп аталады. Оған бейресми экономикада жұмыс істейтін үш түрі: еңбек келісімшартынсыз жұмыс істейтіндер, "сұр" жұмысқа тартылған кәсіпкерлер, мемлекеттен табыстарын жасыратындар; жұмыссыздар үшін қосымша жұмыс істейтіндер кіреді. Бейресми жұмыспен қамтудың индексіне ең үлкен үлесті конвертте жалақы алатын жұмысшылар қосады, олардың үлесі 16,6% құрайды. Бұл көрсеткіш жынысқа қарамастан жоғары. Көлеңкелі кәсіпкерлікпен айналысатын респонденттердің үлесі сәл төмен: 13,6%. Ал, ресми түрде жұмыс істемейтін, бірақ құжаттарсыз қосымша табыс табатындардың үлесі әлдеқайда аз: 6,2%. Мұндай бейресми жұмыспен қамтылғандардың басым бөлігі жастар мен зейнеткерлік жастағы адамдарды құрайды.
Adam Research зерттеуі 2024 жылдың 12 маусымынан 21 тамызына дейін, 18 жастан асқан РК тұрғындары арасында кездейсоқ сгенерирленген мобильді нөмірлер бойынша телефон сауалнамасы әдісімен жүргізілді. Сауалнама географиясы 17 облыс пен 3 республикалық маңызы бар қаланы қамтиды. Сауалнамадағы қателік — 4%-дан кем.
3
Зерттеу нәтижелері бейресми жұмыспен қамту деңгейі жоғары өңірлерді анықтауға мүмкіндік берді. Бұл мәлімдеме елдің оңтүстік бөлігін — Түркістан және Алматы облыстарын, сондай-ақ Шымкент қаласын қамтиды. Онда көлеңкелі экономикада жұмыс істейтіндердің үлесі 30%-дан асады. Бейресми жұмыспен қамтудың ең төмен көрсеткіштері Шығыс Қазақстан (14,8%), Ұлытау (19%) және Ақтөбе (20,4%) облыстарында байқалады.
"Оңтүстік өңірлер дамыған ауыл шаруашылығымен, шекаралық саудамен және этникалық азшылықтардың елеулі үлесімен ерекшеленеді. Мұнда бейресми экономика "дәстүрлі" сипатқа ие, тарихи түрде белгілі бір жұмыс салаларына тән. Экономикалық жағынан дамыған өңірлер — Астана, Алматы, Атырау және Павлодар облыстары — халықты жұмыспен қамту деңгейі жоғары болғандықтан, бейресми экономиканың деңгейі орташа деңгейден сәл жоғары көрсеткіштерді көрсетеді. Бұл өңірлерде бейресми жұмыспен қамту таңдауын қосымша табыс алу үшін рационалды стратегия ретінде қарастыруға болады", — деп атап көрсетілген зерттеуде.
Батыс өңірлер, керісінше, көлеңкелі кәсіпкерліктің ең жоғары индексін көрсетеді. Елдің батысында бейресми жұмыспен қамту осындай түрі ресми жұмыс іздеу кезінде адамдардың компенсация механизмі ретінде қызмет ете алады.
4
Бейресми жұмыспен қамтылған респонденттердің әлеуметтік-демографиялық сипаттамалары Қазақстанда көлеңкелі экономикада жұмыс істейтін қазақстандықтың портретін жасауға мүмкіндік берді. Ол қалада да, ауылда да тұра алады, орта кәсіби немесе тек орта білім алады, оқыған мамандығы бойынша жұмыс істемейді. Бейресми жұмыспен қамтылғандардың жеке табысы аз: 100 мың теңгеге дейін. Дегенмен, осы сәтте бәрі бірдей анық емес: "сұр" жұмысқа тартылғандар немесе қосымша жұмыс істейтіндер туралы жиі айтылатын төмен жалақы. Керісінше, көлеңкелі кәсіпкерлердің табысы орташа деңгейден жоғары: осы санаттағы респонденттердің 20,5%-ы 600 мың теңгеден және одан жоғары табыс табады.
Ал, бейресми жұмыспен қамтылған қазақстандықтар өз отбасыларының әл-ауқатын қалай сипаттайды. Сауалнама нәтижелері бойынша, 26,8% конвертте жалақы алатындардың ақшасы ең қажетті заттарға да жетпейді. "Сұр" табыс негізгі қажеттіліктер мен тіпті жинақтарға жететіндердің саны айтарлықтай аз: барлығы 9,4%. Көлеңкелі кәсіпкерлер арасында жағдай жақсы: 19,7% респонденттер өздерін ештеңеден шектемейтіндерін айтты, ал 13,9% негізгі шығындардан бөлек, жинақтау мүмкіндігіне ие. Случайлы жұмыстармен айналысатын ең осал топтың арасында мұндай қаржылық сенімді азаматтар өте аз: барлығы 5%.
5
Қазақстан Республикасының Ұлттық статистика бюросының ақпараттық-аналитикалық жүйесі "Талдау" бойынша ресми деректерге сәйкес, өткен жылы Қазақстанда 1,2 миллион бейресми жұмыспен қамтылған қазақстандық болды. Олардың ішінде 682,5 мың адам формалды экономикада, яғни заңды кәсіпорындарда, бірақ еңбек келісімшартынсыз, ауызша келісім бойынша жұмыс істеді. 2022 жылмен салыстырғанда мұндай адамдардың саны 3,6%-ға артты. Көлеңкелі экономика жұмысшыларының аз бөлігі — 473,2 мың адам — бейресми еңбек секторына жатады. Оларға патент, лицензия немесе тіркеусіз жұмыс істейтіндер, сондай-ақ қызмет көрсететін немесе тауар өндіріп, бірақ осы қызмет үшін салық төлемейтіндер жатады. БНС сарапшылары мұндай жұмысшылардың барлық еңбекке тартылған халықтың 12,8%-ын құрайтынын бағалайды.
Қазақстан Республикасының еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Светлана Жақупова бейресми жұмыспен қамтуды бизнестің жұмыс орындарын жеткілікті белсенді түрде құруынан кейінгі Қазақстан еңбек нарығының екінші маңызды проблемасы деп есептейді. Парламент мәжілісіндегі үкімет сағатында министр ведомствосы жалақы қоры мен зейнетақы жинақтарының факті бойынша төленген көлемдері бойынша ресми деректердегі үлкен айырмашылықтар туралы айтты. Мысалы, өткен жылы БНС қазақстандықтардың жалақы қоры 38 трлн теңге деп есептеді, ал зейнетақы жарналары бойынша қазақстандықтардың өз еңбектері үшін тек 20 трлн теңге алғаны туралы айтуға болады. 2022 жылы да елде осындай жағдай байқалды. Ең үлкен айырмашылықтар сауда, ауыл шаруашылығы және жылжымайтын мүлік операциялары салаларында байқалды.
"Жалақының ЖІӨ құрылымындағы үлесі (табыс әдісімен — ред.), 30%-ды құрайды, ал 60%-ы бизнестің жалпы пайдасына тиесілі. Бұл ОЭСР елдерінде болып жатқан жағдайдың кері бейнесі. Онда жағдай мынадай: жалдамалы қызметкерлердің жалақысы 50%-дан асып түседі, ал бизнестің табысы 20%-дан 30%-ға дейін", — деп атап өтті еңбек министрі.
6