Әр үшінші жұмыс істейтін қазақстандық бейресми жұмыспен қамтылған және барлық байланысты тәуекелдерге ұшырайды — әлеуметтік кепілдіктердің жоқтығы, еңбек құқықтарының қорғалмауы және болашақ зейнетақымен қамтамасыз ету, деп хабарлайды inbusiness.kz Energyprom-ға сілтеме жасап.
Мұндай қорытынды "Қазақстандағы еңбек нарығы мен жұмыспен қамту ерекшеліктері" атты зерттеуден алынған, оны Adam Research аналитиктері жүргізді. Әлеуметтік сауалнаманың нәтижелері бойынша, табыс алатын респонденттердің 36,4%-ы бейресми жұмыспен қамтылғанын атап өтті. Бұл көрсеткіш ерлер арасында (37,6%) жоғары, ал әйелдер арасында (34,9%) сәл төмен.
Зерттеу авторлары ұсынған көрсеткіш бейресми жұмыспен қамтудың жиынтық индексі деп аталады. Онда бейресми экономикада жұмыс істейтін үш түрі біріктірілген: еңбек шартысыз жұмыс істейтіндер, "сұр" жалдаудағы жұмысшылар; мемлекеттен өз табысын жасыратын кәсіпкерлер; ресми тіркеусіз қосымша жұмыс істейтіндер. Бейресми жұмыспен қамтудың индексіне ең үлкен үлесті конверттегі жалақы алатын жұмысшылар қосады, олардың үлесі 16,6%-ды құрайды. Бұл көрсеткіш жынысқа қарамастан жоғары. Көлеңкелі кәсіпкерлікпен айналысатын респонденттердің үлесі сәл төмен: 13,6%. Ал тұрақты жұмысы жоқ, ресми құжатсыз қосымша табыс іздейтіндердің үлесі айтарлықтай төмен: 6,2%. Мұндай бейресми жұмыспен қамтылғандардың басым бөлігі жастар мен зейнеткерлерді құрайды.
Adam Research зерттеуі 2024 жылғы 12 маусымнан 21 тамызға дейін телефон арқылы кездейсоқ сгенерленген мобильді нөмірлер тізімі бойынша Қазақстан Республикасы халқының 18 жастан асқан тұрғындары арасында жүргізілді. Сауалнама географиясы 17 облыс пен 3 республикалық маңызы бар қаланы қамтиды. Сауалнама дәлдігі — 4%-дан төмен.
3
Зерттеу нәтижелері бейресми жұмыспен қамту деңгейі жоғары аймақтарды анықтауға мүмкіндік берді. Бұл тұжырым елдің оңтүстік бөлігіне — Түркістан және Алматы облыстарына, сондай-ақ Шымкентке қатысты. Онда көлеңкелі экономикада жұмыс істейтіндердің үлесі 30%-дан асады. Ең төменгі бейресми жұмыспен қамту көрсеткіштері Шығыс Қазақстан (14,8%), Ұлытау (19%) және Ақтөбе (20,4%) облыстарында байқалады.
"Оңтүстік аймақтар дамыған ауыл шаруашылығымен, шекаралық саудамен және этникалық азшылықтардың едәуір үлесімен ерекшеленеді. Мұнда бейресми экономика "дәстүрлі" сипатқа ие, ол белгілі бір еңбек салаларына тарихи түрде тән. Экономикалық дамыған аймақтар — Астана, Алматы, Атырау және Павлодар облыстары — халықтың жалпы жұмыспен қамту деңгейі жоғары болғанымен, бейресми экономиканың деңгейі орташа деңгейден сәл жоғары. Бұл аймақтарда бейресми жұмыспен қамтуды қосымша табыс алу үшін рационалды стратегия ретінде қарастыруға болады", — делінген зерттеуде.
Батыс аймақтар, керісінше, көлеңкелі кәсіпкерліктің ең жоғары индекстерін көрсетеді. Елдің батысында осындай бейресми жұмыспен қамту адамдарға ресми жұмыс табу кезінде компенсаторлық механизм рөлін атқаруы мүмкін.
4
Бейресми жұмыспен қамтылған респонденттердің әлеуметтік-демографиялық сипаттамалары Қазақстанда көлеңкелі экономикада жұмыс істейтін азаматтың портретін жасауға мүмкіндік берді. Ол қалада немесе ауылда тұруы мүмкін, орта кәсіби немесе тек орта білім алады, оқыған мамандығы бойынша жұмыс істемейді. Бейресми жұмыспен қамтылған адамның жеке табысы аз: 100 мың теңгеге дейін. Дегенмен, бұл жерде бәрі біржақты емес: "сұр" жалдауда жұмыс істейтіндер немесе қосымша жұмыс істейтіндер көбінесе төмен жалақы туралы айтады. Керісінше, көлеңкелі кәсіпкерлердің табысы орташа деңгейден жоғары: бұл категориядағы респонденттердің 20,5%-ы 600 мың теңге және одан көп алады.
Ал енді бейресми жұмыспен қамтылған қазақстандықтардың өз отбасыларының материалдық жағдайын қалай сипаттайтынына назар аударайық. Сауалнама нәтижелері бойынша, конверттегі жалақы алатындардың 26,8%-ы үшін ақша әрдайым ең қажетті заттарға жетпейді. "Сұр" табысы негізгі қажеттіліктер мен тіпті жинақ жасауға жететіндердің үлесі айтарлықтай аз: небәрі 9,4%. Көлеңкелі кәсіпкерлер арасында жағдай жақсы: 19,7%-ы мұндай респонденттер ешнәрседен бас тартпай өмір сүретінін, ал 13,9%-ы негізгі шығындардан бөлек жинақтауға мүмкіндік табатынын айтты. Кездейсоқ жұмыс істейтін ең қорғалмаған адамдар арасында қаржылық тұрғыдан сенімді азаматтар өте аз: бар болғаны 5%.
5
Қазақстан Республикасы Ұлттық статистика бюросының ақпараттық-аналитикалық жүйесінің ресми деректеріне сәйкес, өткен жылы Қазақстанда 1,2 млн бейресми жұмыспен қамтылған қазақстандық болды. Олардың басым бөлігі — 682,5 мың адам — заңды кәсіпорындарда, яғни еңбек шартынсыз, ауызша келісіммен жұмыс істеді. 2022 жылмен салыстырғанда мұндай адамдардың саны 3,6%-ға артты. Көлеңкелі экономикадағы жұмысшылардың аз бөлігі — 473,2 мың адам — бейресми еңбек секторына жатты. Оларға патент, лицензия немесе тіркеусіз жұмыс істейтіндер немесе қызмет көрсететіндер мен өнім өндірушілер, бірақ осындай қызмет үшін салық төлемейтіндер жатады. Ұлттық статистика бюросының сарапшылары мұндай жұмысшылардың үлесін жұмыс істейтін халықтың 12,8%-ы ретінде бағалайды.
Қазақстан Республикасы Еңбек және әлеуметтік қорғау министрі Светлана Жакупова бейресми жұмыспен қамтуды Қазақстан еңбек нарығының екінші маңызды проблемасы деп есептейді, бұл бизнес тарапынан жұмыс орындарын жеткілікті түрде белсенді жасауға байланысты. Парламент мәжілісінде өткен үкіметтік сағатта министрлік басшысы жалақы қоры мен зейнетақы жинақтарының нақты көлемі бойынша ресми деректерде үлкен айырмашылықтар бар екенін айтты. Мысалы, өткен жылы Ұлттық статистика бюросы қазақстандықтардың жалақы қоры 38 трлн теңге деп хабарлады, ал зейнетақы жарналары бойынша қазақстандықтар өз еңбегі үшін тек 20 трлн теңге алды. 2022 жылы елде де осындай жағдай болды. Ең үлкен цифрлар айырмашылығы сауда, ауыл шаруашылығы және жылжымайтын мүлік операциялары салаларында байқалды.
"Жалақының ЖІӨ құрылымындағы үлесі (кірістер әдісімен — ред. ескертпесі), 30%-ды құрайды, ал 60%-ы бизнес табысына тиесілі. Бұл ОЭСР елдеріндегі жағдайдың кері көрінісі. Онда жағдай мынадай: жалдамалы жұмысшылардың жалақысы 50%-дан асады, ал бизнес табысы 20%-дан 30%-ға дейін", — деп атап өтті еңбек министрі.
6