Әлемдік атом энергетикасының дамуы: Қазақстан қандай үлес қоса алады?

Қазақстанда атом электр станциясын салу мәселесі соңғы 20 жыл бойы талқыланып келеді. Атом энергиясына қатысты Семей полигонының ядролық сынақтарымен байланысты қорқыныш пен атом станциясының жұмысынан туындайтын әлеуетті қауіптерге қарамастан, биыл қазан айында өткен референдум барлық сұрақтарды нақтылады. Өткен жылы көмір жағу арқылы электр энергиясының 60%-дан астамын және газ арқылы 30%-ын өндіретін ел үшін 2060 жылға қарай көміртектік бейтараптылыққа жету өзге жолмен қиынға соғатынын түсіну маңызды, деп хабарлайды inbusiness.kz.

Бұл мәселеде тек жаңартылатын энергия көздеріне (ЖЭК) ғана сену сенімді емес, сондықтан халық санының өсуі, экономикалық даму амбициялық жоспарлары мен болашақтағы энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін атом электр станциясын салу маңызды болады. Сонымен қатар, көмір өнеркәсібінің үлесін біртіндеп азайту Қазақстанның ғана емес, бүкіл әлемнің мүдделеріне байланысты қажеттілік болып табылады.

Не себептен басталды

2023 жылы COP28 Әлемдік климат конференциясында 25 ірі мемлекет атом электр генерациясының "ренессансын" ресми түрде жариялаған декларация қабылдады, оныңсыз әлемдік экономиканың көміртектік бейтараптылық мақсаттарына жетуі қиын, әсіресе энергия тапшылығы артып келе жатқан жағдайда. Келісімдерге сәйкес, атом электр қуатын әлемдік қуатын 390 ГВт-тан 2050 жылға қарай 1,200 ГВт-қа үш есе көбейту жөнінде бірлескен ұсыныс жасалды.

АЭС құрылыс жобасының жоғары капиталды инвестициялармен және ұзақ мерзімді қайтарымдылықпен бірге жүретінін ескере отырып, 14 қаржы институты мен АҚШ-тың ірі IT-компаниялары атом энергетикасын дамытуға қаржылық қолдау көрсету ниетін білдірді, олар да өз деректер орталықтарын электр қуатымен қамтамасыз ету үшін үздіксіз қуат көздеріне мұқтаж. Халықаралық қолдаудың нәтижесінде, бір жылдан кейін Бакуде өтетін COP29 конференциясында декларацияға Қазақстанды қоса алғанда алты жаңа мемлекет қосылды.

Қазақстан үшін әлеует

Еуропалық елдерді қоса алғанда, атом өнеркәсібін дамытуға қызығушылық танытқан көптеген елдерден айырмашылығы, Қазақстан уран нарығында маңызды рөл атқарады (дүниежүзілік барланған қорлардың 14%-ы және өндірудің 42%-ы), бұл атом генерациясы үшін шикізат болып табылады және бәсекелестік артықшылыққа айналуы мүмкін. Сонымен қатар, елде ресурстарды барлау жұмыстары жалғасуда – мысалы, биыл Түркістан облысындағы Жалпақ кенішінің "Шығыс" учаскесінде жаңа қорлар табылды. Алдын ала бағалаулар бойынша, болжамды ресурс әлеуеті 30 мың тоннаға (Қазақстандағы барланған көлемнің шамамен 4%-ы) жетеді.

Елде алынған уран байытылмайды және негізінен Қытай, Франция, Ресей, Канада және басқа елдерге экспортталады, Қазақстан шетелдік серіктестермен уранды республика аумағында байыту мүмкіндіктерін талқылауға кірісті, болашақ қуаттарды шикізатпен қамтамасыз ету мақсатында.

Осылайша, 2030 жылдардың ортасына қарай Қазақстанның оңтүстік-шығысында әрқайсысы 1,2 ГВт қуатқа ие екі реактор салу жоспарлануда. АЭС құрылысы тек оңтүстік аймақтардағы электр энергиясының тапшылығын болдырмауға, импортқа тәуелділікті азайтуға ғана емес, сонымен қатар өңірде жұмыс орындарын құруға және инфрақұрылымды жақсартуға да ықпал етеді. Әлемдік тәжірибеге сүйене отырып, екі реакторы бар АЭС осындай құрылыс кезінде орташа есеппен 8 мың адамды жұмыспен қамтамасыз ете алады, ал пайдалану кезеңінде – шамамен 2 мың. Сонымен қатар, болашақ АЭС 2060 жылға қарай республика үшін көміртектік бейтараптылыққа қол жеткізуде маңызды рөл атқарады.

Бүгінгі таңда су-судың реакторларын жеткізуші (сәтті жобалардың шамамен 70%-ы дәл осындай технологияларды пайдаланады) әлі таңдалған жоқ, бірақ келесі жылы МАГАТЭ бақылауымен Франция, Ресей, Қытай немесе Оңтүстік Кореядан вендорды анықтау жоспарлануда. Құрылыс үшін мердігерді таңдау экономикалық тиімділік, технологиялық сенімділік және экологиялық қауіпсіздік негізінде жүзеге асырылады.

Сонымен қатар, Қазақстан әлемде танымал болып жатқан шағын қуатты атом станциялары (ШАС) перспективаларын зерттеп жатыр, бірақ қазіргі уақытта коммерциялық жобалар тек Ресей мен Қытайда жүзеге асырылуда.

Қауіпсіздік бәрінен жоғары

Қазақстандықтардың атом өнеркәсібіне қатысты негізделген алаңдаушылықтарын ескере отырып, Қазақстан ұзақ уақыт бойы Ресей, Жапония және Францияда білім алған білікті кадрларды даярлаумен айналысып келе жатқанын атап өткен жөн, сондай-ақ атом энергетикасын дамыту, АЭС салу және пайдалану бойынша әлемдік тәжірибені белсенді зерттеп жатыр, аймақтың сейсмикалық белсенділігін ескере отырып. Қосымша қорғау үшін механикалық, химиялық және табиғи зақымданулармен байланысты апаттық жағдайларда өз функцияларын орындайтын заманауи автоматты қауіпсіздік жүйелері қолданылады.

Адам факторы мен операторлар, эксплуатациялық персонал қателіктері, сондай-ақ жабдықтың ақаулары сияқты тәуекелдерді минимизациялауға ерекше назар аударылады. Заманауи атом энергетикасы технологиялары жинақталған тәжірибе мен өткен инциденттерден алынған сабақтарды ескере отырып әзірленген және жобаланғанын атап өткен жөн, бұл қауіпсіздік пен сенімділіктің деңгейін айтарлықтай арттыруға мүмкіндік береді.

Виктор Коваленко – EY серіктесі, Орталық Азия, Кавказ және Украина елдеріндегі климаттың өзгеруі және тұрақты даму қызметтері практикасының жетекшісі.

Ольга Белоглазова – EY-дың Орталық, Шығыс, Оңтүстік-Шығыс Еуропа және Орталық Азия өңіріндегі энергетикалық орталығының жетекшісі.

Болат Сарсенов - EY менеджері, климаттың өзгеруі және тұрақты даму практикасы.