Қазақстан үкіметі жұмыс берушілердің 2024 жылдан бастап енгізілген міндетті зейнетақы жарналарын (ОПВР) жоюды ұсынады. 2025 жылдан бастап ставка жалақы қорынан 2,5% құрайды. Оның орнына кәсіпкерлерге қосылған құн салығының (НДС) жоғары ставкасы ұсынылады.
Қазақстандықтарды не күтіп тұр, шағын және орта бизнес, жаңа экономикалық жағдайларда Қазақстанның зейнетақы болашағы қандай – осы жағдайды талқылап, Angels Niko Advisory консалтингтік қызметтер компаниясының басшысы, сарапшы Вера Капацина inbusiness.kz сайтына берген сұхбатында өз пікірін білдірді.
– Вера Ивановна, міндетті зейнетақы жарналарын жою жұмыс берушілердің қаржылық жағдайына қалай әсер етеді? Сіздің пікіріңізше, жұмыс берушілер жаңа жағдайларға бейімделу үшін не істей алады, еңбек нарығында бәсекеге қабілеттілікті сақтау үшін?
– НДС ставкасының көтерілу процесін талдайық. Бастапқыда ставканы 20%-ға көтеру жоспарланған, бірақ кейінірек дифференциалды шкала ұсынылды: жалпы ставка 16%, ауыл шаруашылығы өндірушілері үшін босату және белгілі бір салық төлеушілер үшін аралық ставка 10%. Нәтижесінде біз 16%-ды негізгі ставка ретінде, босату және 10%-дық аралық ставканы аламыз. Сондай-ақ, белгілі бір мәмілелер үшін нөлдік ставка сақталуы мүмкін.
Осылайша, жалпы НДС ставкасы 16%-ды құрайды, ал қазіргі ставка — 12%. Бұл 4%-ға өсетінін білдіреді. Дегенмен, кез келген салықтың әсерін талқылағанда, тек оның ставкасын ғана емес, сонымен қатар салық базасын да ескеру маңызды. База — салықтың есептелетін негізі. Мысалы, жұмыс берушінің міндетті зейнетақы жарналары жалақы қорынан алынады, ал НДС жалпы сату көлемінен есептеледі.
Мұнда осы салықтардың базаларының әртүрлі екенін түсіну маңызды. Жалақы қоры жұмыс берушінің қызметкерлерінің жалақыларына жұмсайтын сомаларды қамтиды. Егер НДС-ны 4% көтеру туралы айтсақ, бұл жұмыс берушінің өнімдерінің бағасын көтеруге мәжбүр болатынын білдіреді. Мысалы, егер шағын наубайхана иесі айына миллион теңге табатын болса, оның жалақы қоры осы сомадан айтарлықтай төмен болады.
Сатылымдардағы 4%-ды және жалақы қорындағы 2,5%-ды салыстыру дұрыс емес, өйткені салықтың есептелетін базасы әртүрлі. Жалақы қоры әрдайым жалпы сату көлемінен аз болады. Сондықтан зейнетақы жарналарын қысқарту НДС-ның ұлғаюымен өтеледі деген пікір толықтай дұрыс емес. Жұмыс беруші жаңа НДС-ның кесірінен бағаларды көтеруге мәжбүр болады, бұл тұтынушылардың сатып алу қабілетіне теріс әсер етуі мүмкін.
Мысалы, егер аяқ киімнің бағасы 100 мың теңгеден 116 мың теңгеге көтерілсе, көптеген тұтынушылар сатып алудан бас тартуы мүмкін. Нәтижесінде НДС жүгін тұтынушылардың иығына түседі, себебі олар бұл салықты тауарлар мен қызметтердің көтерілген бағалары арқылы төлейді. Сондай-ақ, бұл өзгерістің жұмыс берушілер мен олардың қаржылық жағдайына қалай әсер ететініне қатысты түсініспеушілік бар.
Менің ойымша, НДС-ның төмендеуі жағдайды жеңілдетпейді. Неге? Өйткені НДС пен жалақы қоры арасында тікелей байланыс жоқ. Мысалы, егер жалақы салығы 2,5%-ға төмендесе, мен автоматты түрде бағаларымды төмендетемін деген сөз емес. Менің бағам 116 мың теңге болды, және ол сол күйінде қалуы мүмкін немесе 120 не 150 мың теңгеге дейін көтерілетін шығар. Жалақы салығын төмендету мені бағаларды төмендетуге ынталандырмайды.
Баға өсе береді, өйткені ол жоғары НДС-ны және тауарлар мен қызметтердің сатып алу шығындарын көрсетеді. Жалақы қоры өзгермейді, және мен одан аз салық төлейтін болсам да, бұл менің бағаларыма әсер етпейді. Жұмыс беруші өз бағасын төмендете алмайды, бұл бізді мәселенің түйініне әкеледі.
НДС ставкаларының өзгеруі мен ОПВР-дың жойылуының экономика мен тұтынушыларға шынайы әсері НДС-ның көтерілуімен бағалардың автоматты түрде өсуінде болады, себебі салықтық жүктеме артады. Сонымен қатар, бағалардың өсуі шикізат, отын, электр энергиясы және коммуналдық қызметтерге шығындардың ұлғаюымен де байланысты. Нәтижесінде 2,5% ОПВР-дың әсері айтарлықтай болмайды: біріншіден, есептеу базасы аз; екіншіден, сома елеусіз; үшіншіден, НДС ставкаларының көтерілуінен туындайтын теріс әсер барлық оң өзгерістерді жаптырады. Менің ойымша, жағдай осылай болады.
– Сіз НДС ставкаларын көтеруді міндетті зейнетақы жарналарына балама ретінде қалай бағалайсыз? Мұндай тәсілдің артықшылықтары мен кемшіліктері неде? Бұл тұтыну бағалары мен елдегі инфляция деңгейіне қалай әсер етуі мүмкін?
– НДС ставкаларының көтерілуі, сөзсіз, тауарлар мен қызметтердің бағасының өсуіне алып келеді. Біріншіден, салық өзі жоғарылайды, екіншіден, Қазақстанда өнімдерін тікелей сататын өндірушілер саны аз. Көбінесе өндіруші мен соңғы тұтынушы арасында бірнеше делдал болады, және олардың әрқайсысы 12%-дан 16%-ға дейін көтерілген ставка бойынша 4%-ды қосуға мәжбүр болады. Осылайша, соңғы тұтынушы бірнеше рет көтерілген бағалармен бетпе-бет келеді.
Кейбіреулер НДС-ны жанама салық деп, оның бизнеске әсер етпейтінін айтады. Бірақ бұл олай емес. Мен НДС-мен тауар сатып алғанда, мен тауар үшін ғана емес, салық үшін де төлеймін. Егер мен бұрын 12% төлесем, енді 16% төлеуге тура келеді. Бұл бүкіл жеткізу тізбегіне әсер етеді, және тұтынушы үшін соңғы баға өседі.
Сонымен қатар, НДС-ның өсуі инфляция деңгейінің жалпы өсуіне әкеледі. Мемлекеттің 4,5% инфляция туралы болжамдары шындықтан алыс болуы мүмкін. Шындығында, қазіргі бағалар мен шығындарды ескере отырып, нақты инфляция 25-30% болуы мүмкін. Мемлекет мұны мойындағысы келмейді, себебі бұл жағдайда әлеуметтік жәрдемақылар мен төлемдерді арттыру қажет болады.
Инфляцияны ғана емес, салықтың көтерілуінен болатын жалпы әсерді де ескеру маңызды. НДС ставкасы көтерілсе, онда тұтынушы жаңа бағалар бойынша тауарлар мен қызметтерді сатып алуға қандай қаражатпен сатып алатыны туралы сұрақ туындайды? Әр кезең өз 4%-ын және өзінің маржасын қосады, бұл тағы да құнын арттырады.
Осылайша, НДС-ның көтерілуі экономикаға айтарлықтай әсер етеді. Балама ретінде тек салыстыруға болатын салықтық өзгерістер болуы мүмкін. Мысалы, егер НДС ставкасы 12%-дан 10%-ға төмендесе, бұл бизнес үшін нақты жеңілдік болар еді. Дегенмен, ставка көтеру міндетті зейнетақы жарналарына балама болып табылмайды, себебі бұл мүлдем әр түрлі нәрселер және әртүрлі салдарлары бар.
– Қазақстандағы шағын және орта бизнес үшін салық сая