Halyk Finance сауда идеялары департаменті талдады Ресей мен Украина арасындағы әскери қақтығыстың Қазақстан экономикасына әсерін, санкциялардың ықпалы, ресейлік бизнестің релокациясы, РФ-дан импорттың төмендеуі және бизнес белсенділігінің артуы сияқты аспектілерді қамти отырып, inbusiness.kz хабарлайды.
"Қазақстан мен Ресейдің тығыз экономикалық байланыстары, егер ірі серіктес елде күтпеген теріс оқиғалар туындаса, шағын ашық экономиканың осалдылығын айқын көрсетеді, бұл көпвекторлы саясаттың, оның ішінде экономикалық аспектіні қамтитын, өзектілігін көрсетеді. Осыған орай, Қазақстан мен Қытай арасындағы экономикалық өзара әрекеттестіктің, сондай-ақ басқа елдермен де, біздің пікірімізше, тиісінше дамуы мүмкін және тиіс", - делінген аналитикалық жазбада.
Ұлттық валюта курсы мен инфляция сыртқы шоктарға ең сезімтал
COVID-19-дан толықтай қалпына келе алмай, көптеген елдер 2022 жылдың басында Ресейдің Украинадағы СВО-мен байланысты жаңа дағдарысқа тап болды. Бұл қақтығыстың шоктары әртүрлі сипатта болды және Ресей мен Украина әлемдік нарықтарды маңызды шикізат өнімдерімен, астықтан мұнай мен газға дейін қамтамасыз етудегі рөлінің айтарлықтай артуына байланысты инфляциялық қысымның күрт өсуін қамтыды. Қақтығыс тараптарының көлік артериялары ретіндегі маңыздылығын ескере отырып, тауар өткізу арналарындағы ақаулар, бағалар мен өнеркәсіптің жұмыс ритміне қосымша теріс әсер етті. Жағдай батыс елдерінің санкциялары мен Ресейдің жауапты санкцияларымен ушығып кетті. Соның нәтижесінде көптеген шетелдік компаниялар Ресейдегі қызметтерін жоғалтып, Ресейлік құрылымдар бұрынғы локацияларынан шығып кетті. Сонымен қатар, рубль мен, әсіресе, қазақстандық теңге курсының секірістерін атап өтуге болады. Бұл операцияның салдары қазіргі уақытта да сезілуде, бірақ елдердің осы төтенше оқиғаға бейімделуіне байланысты әлдеқайда аз байқалады.
Украинадағы соғыстың Қазақстан экономикасына әсерін бағалау үшін 2022 жылдан бастап республиканың негізгі макроэкономикалық көрсеткіштеріне назар аударайық. Қазіргі уақытта соғыс уже үшінші жылға созылып, Қазақстанның Ресей Федерациясымен тығыз тарихи экономикалық байланыстарын ескере отырып, не ұтқанын немесе жоғалтқанын түсінуге мүмкіндік бар.
Қазақстанның шағын ашық экономикасын, яғни сыртқы процестерге жоғары тәуелділігін ескере отырып, Украинадағы қақтығыстың басталуы, ең алдымен, теңге айырбастау курсына теріс әсер етті, ол рубльмен бірге АҚШ долларына қатысты 15%-ға жуық құнсызданды, ақпанда 434-тен (орташа айлық курс) наурызда 500-ге жуық көтерілді, ал Ресей рублі тиісінше бірден бірден үштен астам құнсызданды (сурет 1). Тарихи тұрғыдан алғанда, теңге курсы 2000 жылдан бергі орташа есеппен 1 рубль үшін 5 деңгейінде болды. Теңгенің рубльмен байланысы Ресей Қазақстанның ең ірі сауда серіктесі болып келгендіктен және осы елмен Қазақстанның құрылымдық тұрғыда ең жоғары сауда балансының тапшылығына ие болғандықтан қалыптасты. Формалды түрде Қазақстан шикізат ресурстарын өндіру бойынша Ресеймен бәсекелес болса да, оның экономикасының кішілігі, теңізге шығатын жолының болмауы және өңдеуші өнеркәсіптің дамуының әлсіз прогресі "солтүстік көршісінің" неғұрлым ірі және әртараптандырылған экономикасына тәуелділігін cementirledi.
Осылайша, теңге мен рубль курсы, жергілікті нарықта валюталық тәуекелдерді хеджирлеу құралдарының дамымауына байланысты, әдетте, теңгенің басқа валюталарға қатысты бенчмаркі ретінде қызмет етеді, бұл Ресей валютасын периодикалық түрде шайқалтып отыратын турбуленттілік кезеңдерінде айқын көрінеді. Нәтижесінде, 2022 жылдан 2025 жылдың басына дейін теңге курсы АҚШ доллары бойынша 21%-ға әлсіреп, рубльдің құлдырауынан сәл аз болды. Салыстыру үшін, шикізат экспортынан кемінде тәуелді Әзербайжан валютасының тұрақты бағамын сақтап қалды, ал Өзбекстан сумы АҚШ долларына қатысты 20%-ға құнсызданды. Геосаяси шиеленіс контекстінде теңге рубльден теріс әсер көреді, бірақ Ұлттық қордың валюталық активтері түріндегі бар буферлер теңгені қолдауға мүмкіндік береді, бірақ экономиканың құрылымдық әлсіздігіне байланысты құнсыздану бағытымен.
Сурет 1. USDRUB және USDKZT курстарының динамикасы
8
Дереккөз: РФ Орталық банкі, ҚР Ұлттық банкі
Жоғарыда айтылғандай, Ресей мен Украина әлемдік нарықты әртүрлі азық-түлік және энергетикалық өнімдермен қамтамасыз етудегі маңызды рөлдері сәйкесінше өнімдердің күрт қымбаттауына әкелді, бұл жеткізу тізбектеріндегі ақаулар мен ұлттық валютаның, Қазақстан жағдайында, құнсыздануымен одан әрі күшейтілді. Қазақстан экономикасының импортқа деген айқын осалдылығы, онда кейбір позициялар бойынша 100%-дық тәуелділік бар, инфляциялық қысымның елде Ресейге қарағанда әлдеқайда елеулі болғандығына әкелді. Осы уақытта 2022-2023 жылдары екі таңбалы инфляция тіркелді (жылдық орташа).
Қазақстандағы инфляцияның осындай жоғары деңгейіне ішкі экспансионистік бюджеттік саясат, әлеуметтік қолдау мен тұрғын үй нарығын ынталандыру бойынша ауқымды шаралар, Ресейден импорттың елеулі үлесі, онда бағалардың өсуі байқалды, сондай-ақ тұрғын үй-коммуналдық қызметтер тарифтерінің қалыптасу реформаларын іске қосу үшін сәтсіз уақыт (саладағы жағдай критикалық болды және реформаларды кейінге қалдыру мүмкін болмады) әсер етті.
2022 жылдан бері Қазақстандағы тұтыну нарығында бағалар 43%-ға өсті, бұл Ресейде – 31% және әлемде – 23%-дан асып кетті. Украинадағы соғыстың бірінші жылында, 2022 жылы республикадағы инфляция 20%-дан асып, 1997 жылдан бергі рекордтық көрсеткішке жетті. Осылайша, Қазақстанда әлі күнге дейін тиімді нарықтық механизмдер қалыптаспаған, сауда серіктестерінің жеткіліксіз әртараптандырылуы байқалуда, ал қазақстандықтардың табыстарының сатып алу қабілеті соңғы жылдары әлемдегі басқа елдермен салыстырғанда әлдеқайда көп зардап шекті.
Сурет 2. Инфляция динамикасы, %
9
Дереккөз: РФ Орталық банкі, ҚР БНС, IMF
Өзбекстан мен Қытайдан келген бизнес Қазақстанда бизнес жүргізу бойынша көшбасшылар арасында
Соғыс пен Ресейге қарсы санкциялар нәтижесінде бизнес релокациясының белсенді трендтерінің бірі – бұл Ресейден Қазақстанға көшудің айқын артуы. Статистикалық деректерге сәйкес, 2022 жылы ресейлік тамыры бар компаниялардың саны күрт өсті. Тек 2022 жылы олардың саны 7.9 мыңнан 15.7 мыңға жуық екі есеге артты. 2023 жылы бұл тенденция сақталды, бірақ аз масштабта, ал 2024 жылы тіпті жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың санының қысқаруы байқалды. Нәтижесінде, 2021 жылдан бері Ресейден келген компаниялардың саны 138%-ға, яғни 19 мыңға жуық өсті, ал олардың үлес салмағы со