Бұл туралы "Қазақстан энергетикалық жөндеу, жобалау, инжинирингтік компаниялар мен энергетикалық жабдық өндірушілерінің қауымдастығы" заңды тұлғасының төрағасы Сергей Агафонов, энергетика және коммуналдық секторларды жаңғырту бойынша Ұлттық жобаның жүзеге асырылуы туралы пікір білдірді. Оның айтуынша, бастаманың басты мақсаты – Қазақстанның энергетикалық инфрақұрылымының өміршеңдігін қамтамасыз ету. Қандай міндеттерді орындау қажет екендігі туралы сарапшы inbusiness.kz тілшісіне берген сұхбатында айтты.
Сергей Агафонованың жеке архивінен алынған фото
– Сергей Сергеевич, ұлттық жобаның өзектілігі неде, қандай негізгі міндеттер анықталған және оның жүзеге асырылу перспективалары қандай?
– Ұлттық жобаның өзектілігін асыра бағалау қиын, өйткені ол біздің энергетикалық инфрақұрылымымыздың өміршеңдігін қамтамасыз ету үшін, шын мәнінде, шақырылған. Мұндай ауқымды жаңғырту бізге бұрыннан қажет. Оның перспективалары туралы айтатын болсақ, болжам жасау, әдетте, қиын, бірақ мен оны жасауға тырысамын. Әрине, мен әрқашан айтатын "ұрықтардың" ұлттық жобасы, пайдалы топыраққа түсуін қалаймын. Яғни, ұлттық жобаға негізгі қатысушылар – табиғи монополияларды реттеу жүйесі мен тариф қалыптастыру әдістемесі, оның мақсаттарына әлі де бейімделген жоқ, бұл айқын. Сондықтан, ұлттық жобаның мақсаттарына жетпеу тәуекелдері, әрине, бар. Бірақ, өкінішке орай, біз оны жүзеге асыруды бастауға мәжбүрміз.
Осы ретте басты міндет – тозуды төмендету, немесе, мен жоғарыда айтқанымдай, біздің энергетикалық инфрақұрылымымыздың өміршеңдігін қамтамасыз ету. Мысалы, генерация саласында тозу 56-57% деңгейінде. Мысалы, 80-90% тозу деңгейінде жұмыс істейтін ТЭЦ сияқты объектілер бар. Бұл, негізінен, апаттық объектілер. Электр желілері жағдайы одан да нашар. Бағалаулар да әртүрлі, орташа тозу 70%-дан жоғары, бірақ 90%-дан жоғары критикалық тозу деңгейімен жұмыс істейтін аймақтық электр желі компаниялары да бар, олар да іс жүзінде апаттық объектілер. Сіздер елестетіңіздер, компанияның желілерінің тозуы 97%, яғни олардың ресурсы іс жүзінде таусылған?! Жылу желілерімен жағдайымыз сәл жақсы, тозу шамамен 50%-ды құрайды. Ұлттық жобаны жүзеге асыру нәтижесінде бес жыл ішінде генерация тозуын 17%-ға төмендету жоспарлануда. Электрмен жабдықтау желілері бойынша міндеттер одан да амбициозды, оны 30%-ға төмендетуіміз керек. Жылу желілері жағдайы сәл жақсы болғандықтан, бес жыл ішінде тозуды 10%-ға төмендету міндеті қойылады. Сондықтан инфрақұрылымның тозуын төмендету – бұл негізгі мақсат, бірақ жалғыз емес.
Мен әрқашан айтатынымдай, ұлттық жоба – бұл біздің отандық тауар өндірушілеріміз үшін өте маңызды "трамплин", немесе, өзіміздің ұлттық тауарлар, жұмыстар мен қызметтер өндірушілері (КазТРУ) деп айтатын болсақ, отандық компанияларды қарастырамыз, олар тауар өндірмейді, бірақ, дегенмен, жұмыстар мен қызметтер өндіру саласында жоғары біліктілікке ие. Айта кету керек, өкінішке орай, біздің отандық өндірушілер, соның ішінде энергетика саласында, қалағанымыздай дамып жатқан жоқ. Бұл оларға байланысты емес. Олар, өндірушілер, керісінше, амбициялы, белсенді және даму үшін дайын. Бәрі мемлекеттік протекционизмнің тиімді емес жүйесінде. Соңғы жыл-екіде мемлекеттік органдар осы мәселенің өзектілігін түсініп, оған көбірек назар аударуға кірісті.
Қоғамдық ұйымдар да қалыпты және сау мемлекеттік протекционизмнің пайда болуына ықпал етуге тырысуда. Мысалы, өткен жылдың желтоқсанында біздің қауымдастық, КАЗЭПИ, НПП РК "Атамекен" қолдауымен, отандық тауар өндірушілердің I Қазақстандық форумын "КазЭнергоОТП-2024" ұйымдастырды, бұл біз сенімдіміз, КазТРУ-ны қолдауда жыл сайынғы ауқымды оқиғаға айналады. Сондықтан екінші міндет – біздің отандық өндірушілерімізге энергетика саласында "стартануға" және нығая түсуге мүмкіндік беру. Егер санмен айтатын болсақ, кемінде бес жылдан кейін, 2029 жылы, яғни ұлттық жобаның жүзеге асырылуының соңғы жылы, энергетикадағы отандық өндірушілердің үлесі 2025 жылы 20%-дан 60%-ға дейін жетуі керек. Бұл, әрине, амбициозды, бірақ біз оған өте үміттенеміз!
– Сіздің пікіріңізше, сіз атап өткен міндеттер тиімді жүзеге асырылуы үшін не қажет?
– Ең маңыздысы – ұлттық жобаның қаржысын игеруді дұрыс бақылау, өйткені қазіргі жүйе табиғи монополияларды реттеу тиімді түрде жүзеге асыра алмайды. Мұнымен барлығы алаңдаулы – НПП "Атамекен" және салалық қауымдастықтар. Кеше біз энергетика комитетінің отырысын өткіздік, онда 2025 жылға арналған комитеттің жұмыс жоспарының бір мәселесі ұлттық жобаның қаржысын жұмсаудың тиімділігін мониторингтеу болды. Тиімді бақылау механизмі қажет. Барлық тиімсіз жұмсау жағдайларын жария ету керек. 14 трлн теңге – бұл үлкен бюджет, негізінен, халықтың ақшасы, ұлттық жоба деп аталғандықтан, оған "жабысып" қалуға тырысқан кез келген әрекеттерді жою керек. Нәтижесінде, бәрі жаңаруға, мен айтқандай, "темірге" айналуы тиіс, ал, өкінішке орай, бізде жиі болатын "қолмен" қалталарға тарап кетпеуі керек. Сондықтан дұрыс бақылау – бұл бірінші және басты! Екіншісі, екінші міндетке қатысты – отандық тауарлар, жұмыстар мен қызметтерді сатып алуды қамтамасыз ету, сәйкесінше, механизмдер қажет, және олар бар. Олардың екеуі, бұл офтейк-келісімшарттар мен электронды сатып алу платформасы, яғни цифрлық, демек, адамның араласуын минимизациялауға арналған және псевдоотандық өндірушілерді анықтауға арналған, олар, шындығында, аз емес. Бұл қазіргі уақытта тек сала үшін ғана емес, сонымен қатар Қазақстан экономикасы үшін де үлкен проблема. Депутаттар импорттық өнімді отандық өндіруші ретінде сату кезінде бұл туралы көп айтады, шын мәнінде, жапсырмаларды қайта жапсырады.
– Қазақстан энергетикасы бүгін қандай қиындықтармен бетпе-бет келеді?
– Сын-қатерлер көп, және егер оларды басымдылық бойынша сұрыптауға тырыссақ, мен бірінші орынға электр энергиясының тапшылығын және маневрлік қуаттардың тапшылығын қойар едім. Бұл біздің қазіргі уақытта жоғары бағамен көршілес елдерден сатып алуға мәжбүр болып отырғанымыз. Яғни, біз негізгі көлемдегі электр энергиясын сатып аламыз, және, одан да маңыздысы, біз өзіміздің тәуліктік электр энергиясын тұтыну графигімізді реттейміз. Инфрақұрылымның тозуына байланысты қиындық, әрине, мен жоғарыда атап өткен екі мәселенің тікелей себебі. Бірақ "жіп" себеп-салдар байланысы бұдан әрі жалғасады. Шындығында, тозу – бұл да салдар, бірақ тиімді емес реттеу механизмдерінің салдары. Кем дегенде, табиғи монополиялар саласында, мен жоғарыда айтқанымдай, жүйе бұрыннан қайта қарауды талап етеді, тариф қалыптастыру әдістемесі және табиғи монополияларды реттеу жүйесі. Сондықтан егер "себеп-салдар" байланысын "құрастыратын" бол