НДС-ның өсуіне балама: Қазақстанға қандай шығындарды қысқартуға болады.
Соңғы апталарда Қазақстандағы салық реформасы туралы пікірталастар жанданды, әсіресе президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың "оптималды шешімдерді" іздеу қажеттілігі туралы мәлімдемелерінен кейін. Сарапшылардың пікірінше, 16% мөлшеріндегі жаңа ҚҚС ставкасы тек уақытша компромисс болуы мүмкін, ал болашақта салықты көтеру мәселесі қайтадан күн тәртібінде тұрады. Мамандар мемлекеттік шығындарды оңтайландыру және кеден әкімшілігін күшейту сияқты бюджет тапшылығын қысқартудың баламалы жолдарын ұсынды, деп хабарлайды inbusiness.kz.
Қаңтар айында өткен кеңейтілген үкімет отырысында ұлттық экономика министрі Серік Жұманғарин ҚҚС ставкаларын 12%-дан 20%-ға көтеруді, салық жеңілдіктерін қысқартуды және ҚҚС төлеушілердің міндетті тіркеу шегін төмендетуді ұсынды. Алайда бірнеше аптадан кейін президент үкіметке ставканы дифференциациялауды тапсырды.
Бүгінгі күні үкімет 16% мөлшерінде ҚҚС орнатуды және ставканы дифференциациялауды ұсынуда. Егер өзгерістер қабылданса, онда ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілер ҚҚС төлеуден босатылатын болады, ал бірқатар салалар үшін 10% мөлшерінде аралық ставка енгізіледі.
Дифференциацияланған ҚҚС ставкасы және бизнестің күтуі
Dasco Consulting Group серіктесі Тахир Аслялиев мұндай тәсілдің әлемнің көптеген елдерінде кеңінен қолданылатынын атап өтті. Мысалы, жоғары табысты және спекулятивті секторларға 18-20% мөлшерінде ставкалар белгіленуі мүмкін, ал мемлекет үшін басым салалар, мысалы, ауыл шаруашылығы, мұнай-газ химиясы және IT үшін жеңілдік немесе нөлдік ставкалар болуы мүмкін.
“Төмендетілген ҚҚС ставкалары, бәлкім, өсім әлеуеті бар және Қазақстанның экономикалық өсуіне үлес қосуы мүмкін салаларға қолданылуы тиіс. Бұл азық-түлік өнімдері, мұнай-газ химиясы, автокөліктерді жинаудың шағын көлемді өндірісі, тау-кен өнеркәсібі үшін негізгі материалдарды жасау. Тауар өндіру секторының сыртында, бұл қызмет көрсету секторында да жұмыс істей алады. Мысалы, кинотеатрлар, кино өндірісі және, мүмкін, IT қызметтері секілді шығармашылық секторлар үшін. Яғни, шығармашылық пен білімге негізделген қызметтер үшін бізде ынталандыратын дифференциация болуы тиіс, яғни төмендетілген ҚҚС ставкалары”, – деп пікірін білдірді сарапшы.
AERC бас директоры Жаныбек Айгазин де ҚҚС ставкаларын дифференциациялауды қолдайды, бірақ халықтың сатып алу қабілетін және салық жүйесінің техникалық дайындығын ескеру қажеттігін атап өтті.
“Қытайда 6%, 9% және 13% мөлшерінде тауар мен қызмет түріне байланысты үш деңгейлі ҚҚС жүйесі бар. Қазақстан да осындай нұсқаны қарастыра алады, бірақ біздің салық жүйеміз бұған қаншалықты дайын?” — деді ол.
Нақты ставка: 16% орнына 20%?
Айгазин 20%-ға дейін ҚҚС-ның көтерілуі елдің барлық бюджет проблемаларын шешпейтінін, үкімет күткендей, атап өтті. Сонымен қатар, салық төлеу шегін 15 млн теңгеге дейін төмендету кәсіпкерлер арасында бәсекелестік ортаны өзгертуі мүмкін.
“Бюджет үшін (20% ставка) белгілі бір дәрежеде мәселені шешуі мүмкін. Бірінші жылы, мүмкін, салық түсімдерінің өсуі болады. Бірақ келесі жылы экономика аталған ставкаға бейімделеді. Мысалы, тең жағдайларда салық түсімдері, керісінше, төмендеуі мүмкін. Мысалы, барлығы ҚҚС-ға жатады. Әрине, барлығы бір-бірінен сатып алатын болады, және барлығы өздеріне есеп айырысуларды жасай бастайды”, – деді сарапшы.
Тахир Аслялиевтің пікірінше, бастапқыда ұсынылған 20% ставка әдейі көтерілген, келіссөздер үшін орын қалдыру мақсатында. Оның пікірінше, мемлекет үш негізгі міндетті шешетін ставканы қамтамасыз етуі қажет:
- Ұлттық қордан трансферттерді қолдануды қысқарту. Қазіргі уақытта алып қою көлемі түсімдерден асып түседі, және осындай тәсілмен қор 10-15 жыл ішінде таусылуы мүмкін.
- Мемлекеттік борышқа тәуелділікті төмендету. Қазақстанда қарыздардың көпшілігі ішкі, және олар қымбат, өйткені Ұлттық банкінің базалық ставкасына байланысты. Бұл бюджетке жүктемені арттырады.
- Даму бюджетінің қалыптасуы. Қазақстанда оның үлесі 8-9% құрайды, ал дамыған елдерде – 20%-дан жоғары. Бұл қаражат инфрақұрылымды модернизациялауға, әлеуметтік мекемелерді салуға, сондай-ақ бизнесті қолдауға қажет.
Жоғарыда аталған міндеттерді ескере отырып, Аслялиевтің пікірінше, мемлекет, мүмкін, 16% мөлшерінде ҚҚС ставкасын қабылдайды. Алайда бұл тек уақытша шара болады.
“Бизнестің және қоғамның қысымымен үкімет, бәлкім, 16% ставкасында тоқтайды. Бірақ бұл жеткіліксіз болуы мүмкін, және 2-3 жылдан кейін бұл мәселені қайта қарау қажет болады. Егер бізде салық түсімдері, айталық, сол үш міндетті шешу үшін жеткіліксіз болса, онда, сәйкесінше, ҚҚС ставкасын көтеру керек болады, яғни 16%-дан 18%-ға дейін”, — деп болжады ол.
Шығындарды оңтайландыру: қай жерде үнемдеуге болады?
Бастапқыда ұлттық экономика министрлігі ҚҚС ставкаларын 20%-ға көтеру салық түсімдерін 6-7 трлн теңгеге арттыруы қажет деп болжады. Алайда, сарапшылардың пікірінше, бұл сома асыра бағалануы мүмкін. Атап айтқанда, ҚҚС бойынша шекті өзгерістер мен бөлшек салыққа жататын қызмет түрлерінің санын қысқарту бюджетке нақты түсімдерді 3-3,5 трлн теңгеге дейін төмендетуі мүмкін, бұл 10 трлн теңге көлеміндегі бюджет тапшылығын жабу үшін анық жеткіліксіз.
Сондықтан президенттің соңғы ескертулерін ескере отырып, үкімет салық жүйесін ғана емес, бюджет шығындарын да қайта қарауы қажет. Аслялиев екі негізгі үнемдеу бағытын ұсынды: бюджеттік шығындардың мақсаттылығын қатаң бағалау; мемлекеттік сатып алулар мен мемлекеттік қолдаудың тиімділігін арттыру.
Аслялиевтің пікірінше, мемлекеттік қолдаудың көптеген шаралары тиімді емес және қайта қарауды қажет етеді. Бұл, өз кезегінде, бюджетті оңтайландыруға және салықтарды көтеру қажеттілігін азайтуға көмектеседі.
Жаныбек Айгазин өз кезегінде мемлекеттік басқару жүйесінде де оңтайландыру мүмкін екенін атап өтті.
“Бюджеттің шамамен 14%-ы мемлекеттік қызметкерлердің жалақыларына жұмсалады. Мүмкін, осында үнемдеуге арналған резервтер бар. Сондай-ақ, әлеуметтік қамтамасыз ету, денсаулық сақтау және білім беру бойынша секвестрленбейтін шығындарды талдау қажет: қандай функцияларды нарыққа беру немесе цифрландыруға болады?” — деп ұсыныс жасады ол.
Бюджеттің ҚҚС-ға тәуелділігін төмендетудің тағы бір тәсілі – кеден әкімшілігін күшейту. Бұл