Автор: Аналитикалық орталықтың эксперті Halyk Finance Санжар Калдаров
БНС мәліметтеріне сәйкес, 2024 жылдың қаңтар-қазан айлары аралығында Қазақстанның сыртқы сауда балансы 20,1 миллиард доллар профицитпен қалыптасты, бұл өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда үштен біріне жоғары. Бұл импорттың қысқаруы және экспорттың аз да болса өсуімен байланысты. Биылғы жылы импорттың теріс динамикасы машиналар мен жабдықтардың импортын азайтумен байланысты, бұл өз кезегінде негізгі капиталға инвестициялардың қысқаруымен және Ресеймен реэкспорт операцияларының төмендеуімен туындады. Жалпы, экономиканың шикізатқа бағдарлануы экспорттық және импорттық көрсеткіштерге әсер етуін жалғастыруда. Осы жағдайға орай, мемлекеттік шаралар шикізат емес экспортқа, атап айтқанда, орта және жоғары технологиялық тауарлардың экспортын дамытуға бағытталуы тиіс.
БНС мәліметтеріне сәйкес, 2024 жылдың қаңтар-қазан айлары аралығында Қазақстанның сыртқы сауда балансы 20,1 миллиард доллар көлемінде елеулі профицитпен қалыптасты, бұл өткен жылмен салыстырғанда 33,4%-ға өсті (2023 жылдың 10 айында 15,0 миллиард доллар). Соңғы 4 жылдағы сәйкес кезеңдерде бұл ең жоғары сауда балансы көрсеткіші, 2022 жылды есептемегенде, экспорт көлемдерінің Ресейге реэкспорт есебінен күрт өсуімен байланысты.
Биылғы жылы сауда балансының оң сальдосы экспорттың өсуіне және импорттың бір уақытта қысқаруына байланысты қалыптасты. 2024 жылдың 10 айында тауар экспорт көлемдері 5,1%-ға өсіп, 68,5 миллиард долларды (2023 жылдың 10 айында 65,1 миллиард доллар) құрады. Сонымен қатар, экспорттың айлық динамикасы белгілі бір ауытқуды көрсетеді: тамызда экспорт көлемдері 5,1%-ға, қыркүйекте 9,5%-ға артса, қазанда 10,1%-ға 7,1 миллиард долларға дейін төмендеді. Нәтижесінде, жылдың басынан бері тауар экспортында оң, бірақ өте әлсіз динамика байқалады.
2024 жылдың 10 айында тауар импорты 48,4 миллиард долларды құрады, бұл 3,3%-ға (2023 жылдың 10 айында 50,1 миллиард доллар) төмендеді. Айлық динамика импорттың экспортқа қарама-қарсы тенденциясын көрсетеді. Тамызда импорт көлемдері 0,4%-ға төмендеді. Қыркүйекте импорт 5,6%-ға қысқарса, қазанда 12,7%-ға 5,4 миллиард доллар деңгейіне көтерілді, бұл 2024 жылдың барлық айлық көрсеткіштерінен жоғары. Нәтижесінде, бұл импорттың жылдық мәнде елеулі қысқаруын тежеді.
Биылғы жылдың басынан бастап импорт көлемдерінің төмендеуінің негізгі себебі машиналар мен жабдықтардың импортының азаюы, олар жалпы импорттың 42,6%-ын құрайды. Бұл, өз кезегінде, негізгі капиталға инвестициялардың, әсіресе тау-кен секторында, қысқаруымен және Ресеймен реэкспорт операцияларының төмендеуімен байланысты. 2024 жылдың 10 айында машиналар мен жабдықтардың импорты 8,7%-ға немесе абсолюттік мәнде 2,0 миллиард долларға төмендеді, сондай-ақ текстиль (-0,1 миллиард доллар) және тері шикізаты (-0,1 миллиард доллар) категорияларында да осындай көрсеткіштер байқалды. Сонымен қатар, есептік кезеңде азық-түлік импорты 7,3%-ға (+0,4 миллиард доллар) және химиялық өнімдер 2,4%-ға (+0,2 миллиард доллар) өсті, бұл өз кезегінде басқа категориялардағы қысқаруды ішінара өтеді.
Екінші жағынан, елдің экспорты биылғы жылы жоғары мұнай бағаларының арқасында қолдауды сезінді, олар соңғы айларда төмендегенімен, 2024 жылдың 10 айында орташа 81 долларды құрады. Нәтижесінде, 2024 жылдың 10 айында Қазақстанның мұнай экспортынан түсетін кірістер 6,5%-ға өсіп, 37,2 миллиард долларды құрады. Есептік кезеңде металдар экспорты 13,4%-ға (+1,1 миллиард доллар) өсті. Химиялық өнімдер экспорты 18,0%-ға, ал машиналар мен жабдықтар 7,2%-ға (+0,3 миллиард доллар) артты. Азық-түлік тауарларының экспорты 12,1%-ға (-0,5 миллиард доллар) төмендеді, бұл үкіметтің шектеу шараларымен байланысты.
Жалпы, Қазақстанның экспорт құрылымы әлі де айқын шикізаттық сипатқа ие. Елдің негізгі экспорттық тауарлары, бұрынғыдай, минералдық өнімдер, төмен өңделген металдар және өңделмеген азық-түлік, олардың экспорттағы жалпы үлесі биыл 80%-дан асты. Біздің пікірімізше, экономиканың әлемдік шикізат бағаларына тәуелділігін төмендету үшін мемлекеттік қолдау шаралары шикізат емес экспортқа, атап айтқанда, орта және жоғары технологиялық тауарлардың экспортын дамытуға бағытталуы тиіс, олардың динамикасы елдің өнеркәсіптік саясатының тиімділігінің негізгі индикаторы болуы керек.
2024 жылдың қалған айларында сыртқы сауда құрылымы мен көлемдерінде, әсіресе экспорт бөлігінде, елеулі өзгерістер күтпейміз. Теңгенің құнсыздануына қарамастан, бұл, негізінен, экспортты қолдауы тиіс, мұнай өндіру тоқырауда, ал мұнай бағалары АҚШ-тағы сайлау нәтижелері мен Қытайдан сұраныстың төмендеуінен кейін күрт төмендеді. Жалпы, сауда балансын одан әрі жақсарту арқасында ағымдағы шоттың тапшылығын ЖІӨ-ге 1,3%-ға дейін төмендету күтіледі.