Қазақстанның сыртқы саудасының географиялық концентрациясы жалғаса отырып, экономикасына қауіптер туғызуы мүмкін: инфляция импорты, девальвациялық шоктар, азық-түлік қауіпсіздігінің әлсіреуі. Мұны Аналитикалық кредиттік рейтинг агенттігі (АКРА) мәлімдеді, деп хабарлайды Kapital.kz бизнес ақпарат орталығының тілшісі агенттік деректеріне сілтеме жасап.
Сарапшылар Қазақстанның негізгі сыртқы сауда серіктестері тарихи түрде макроэкономикалық орталықтар болып табылатын Еуропалық Одақ, Қытай және Ресей екенін атап өтеді.
Пандемияға дейін Еуропалық Одақ елдің экспорт көлемінің кемінде жартысын (2014 жылы 50%, 2018 жылы 51%) қамтамасыз етті, ал 2020 жылдан 2024 жылға дейін (қаңтардан қыркүйекке дейін) ЕО-ның үлесі орташа алғанда 41% құрады. Ресейге дәстүрлі түрде Қазақстанның тауар экспортынан 10%-дан аспайтын үлес тиесілі болды, ал 2020 жылдан бері — 10-13% аралығында. 2024 жылдың тоғыз айының қорытындысы бойынша Ресейдің үлесі 11%-ды құрады, бұл Еуропалық Одақ пен Қытайдың көрсеткіштерінен айтарлықтай төмен, соңғысы 2023 және 2024 жылдары экспорттағы үлесін 18-19%-ға ұлғайтты.
Еуропалық Одақ пен Қытайға негізінен отын-энергетикалық тауарлар экспортталады, ал Қытайға ауыл шаруашылығы өнімдері де жеткізіледі. Ресейге экспорт құрылымында химия өнеркәсібі мен оған байланысты салалардың өнімдері, машиналар мен жабдықтар, металдар және олардан жасалған бұйымдар басым.
Импорт жағынан Еуропалық Одақтың позициялары салыстырмалы түрде тұрақты: жыл сайын ЕО Қазақстанға жалпы импорт көлемінің шамамен 17%-ын (2024 жылдың қаңтар-қыркүйек айларында 18,1%) импорттайды. Пандемияға дейін Қытайдың елдің импортына үлесі 20%-ға дейін жетті, ал 2021 жылдан бері бұл деңгейден асып, өткен жылдың үш тоқсанында 25%-ға жетті. Ресей де Қазақстанның негізгі сауда серіктесі болып табылады — оның импортының үлесі шамамен 30%-ды құрайды.
Еуропалық Одақ пен Қытай Қазақстанға әртүрлі дайын өнімдерді импорттаса, Ресей — металдар мен олардан жасалған бұйымдарды, азық-түлікті, машиналар мен жабдықтарды, химия және оған қатысты салалардың өнімдерін импорттайды.
Жалпы тауар айналымы бойынша ЕО Қазақстанның негізгі сауда серіктесі болып қала береді (мұнда Италияның рөлі маңызды, ол мұнай-газ шикізатын импорттайды). 2023 жылға дейін Ресей Қазақстанның тауар айналымы бойынша екінші орынды иеленді, бірақ 2023 және 2024 жылдары бұл позицияны Қытайға беріп, үшінші орынға түсті.
2014-2020 жылдар аралығында Еуропалық Одақ, Ресей және Қытайдың жиынтық көлемі Қазақстанның сыртқы сауда айналымының шамамен екі үштен бірін құрады, ал 2021 жылдан 2024 жылдың қыркүйегіне дейін — 71-72%. Экспорт пен импорт көлемдері бойынша аталған макроэкономикалық орталықтар Қазақстан үшін кілттік рөл атқаруды жалғастыруда — 2024 жылдың үш тоқсанында сәйкесінше 76% және 73%.
3 Таяу экономикамен сауда: не болып жатыр?
Еуропалық Одақ, Ресей және Қытайдың Қазақстанның сыртқы саудасында басым рөл атқаруына қарамастан, осы үш нарыққа назар аударуды одан әрі күшейтуге байланысты, орташа көлемдегі экономикалармен сауда бағыттарының бірқатары перспективалы болып қала береді. Олардың арасында Қазақстан үшін маңызды сауда серіктесі (өзара сыртқы сауда көлемі бойынша алғашқы ондықта) Өзбекстан мен Қырғызстан табылады. Түркия, Оңтүстік Корея, АҚШ және Швейцариямен саудада Өзбекстан мен Қырғызстанмен салыстырғанда ұқсас үлестер бар, бірақ Қазақстан бұл елдер үшін ірі және басым сауда серіктесі болып табылмайды.
4 Қазақстан сыртқы саудадағы географиялық тәуелділікті төмендетуге, сауда жолдарының әртараптануын арттыруға және шекаралас елдермен, транспорттық коридорды жеңілдету және шекаралық бақылау мәселелері шешілген елдермен сауданы ұлғайтуға мүмкіндік алады, олардағы Қазақстан өнімдері танымал әрі сұранысқа ие болуы мүмкін.
«Өзбекстан мен Қырғызстан экономикасы сауда және нарық көлемі бойынша орташа болып саналады, ал Қазақстанның оларға сауда байланыстары кеңейіп жатса да, жалпы алғанда, орташа деңгейде қалуда. Алайда, сауда көлемін арттыру әлеуеті айқын, өйткені бұл экономикалардың белсенді дамуы және инвестициялық және тұтынушылық импортқа бағытталуы ескерілуде», - дейді АКРА-да.
5 Өзбекстанмен және Қырғызстанмен сауда динамикасы мен перспективасы қандай?
Өзбекстан
Соңғы уақытта Қазақстанның аталған көршілес экономикалармен саудасы жүйелі түрде дамып келеді. Бұл әсіресе Өзбекстанға қатысты, оның сыртқы сауда айналымы 2014 жылдан 2023 жылға дейін номиналды доллармен 2,1 есе өсті. Елдер арасындағы саудада Қазақстаннан экспорт басым — осы кезеңде таза экспорт 66 миллион доллардан 1,8 миллиард долларға дейін өсті.
Қазақстан Өзбекстанға ауыл шаруашылығы және химия өнімдерін, металлопрокат экспорттайды, ал импорт негізінен текстиль, темір прокаты және моторлы құралдар.
Сауданың дамуы Өзбекстандағы экономикалық өзгерістермен тығыз байланысты. 2017 жылдан бастап елдің экономикасы тұрақты өсу көрсетіп келеді — жылына орташа 5,2% — және пандемия кезінде де оң динамиканы сақтап қалған әлемдегі санаулы экономикалардың бірі. Экономика құрылымы біртіндеп өзгеруде: өнеркәсіп үлесі өсіп келеді*, ал ауыл шаруашылығының үлесі қысқаруда**, бұл инвестицияларды арттыру қажеттілігін көрсетеді*** және инвестициялық тауарларға, соның ішінде инвестициялық импортқа сұранысты туындатады. Бұл Қазақстанға тауар айналымын арттыру мүмкіндігін береді.
*2016 жылы 17,8% ЖІӨ-ден 2023 жылы 23,5%-ға дейін.
**2016 жылдан 2023 жылға дейін ЖІӨ-нің 29%-дан 23%-ға дейін.
***2023 жылы негізгі капиталға инвестициялар көлемі ЖІӨ-нің 34,8%-ын құрады (2014-2023 жылдар аралығында орташа 28%).
Өзбекстан экономикасының маңызды ерекшелігі — бюджет және ағымдағы операциялар шотында екі есе тапшылықтың болуы. Мұндай тапшылық әдетте жеке компаниялардың сыртқы қарызымен және тікелей шетелдік инвестициялармен жабылады. Демек, елдегі экономикалық белсенділікті ішкі сұранысты арттыру ынталандырады, оның арналары фискалдық кеңейту мен инвестициялық импорт және тұтыну тауарлары мен қызметтерінің жалпы импорты болып табылады.
«Бірлескен тауар айналымының әртараптануын арттырудың қосымша факторы Өзбекстанның экономиканы нығайту жоспарлары болуы тиіс: 2030 жылға қарай оның көлемі, елдің экономикалық билік органдарының болжамы бойынша,