Автор: жетекші Аналитикалық орталық Halyk Finance Мадина Кабжалялова
2024 жылдың қорытындысы бойынша, физикалық көлем индексі 9,1%-ға өсіп, бөлшек саудада (9,8%) көтермелік саудаға (8,6%) қарағанда жоғары қарқынмен дамыды. Сауда экономикадағы негізгі секторлардың бірі болып табылады, ол ЖІӨ-нің 16%-ын құрайды. 2024 жылы ол экономиканың өсуінің негізгі қозғаушысы болды, тау-кен өнеркәсібіндегі құлдырауға қарамастан. Дегенмен, осындай жоғары өсім көрсеткіштері сұрақтар туындатады және жиі аномалия ретінде аталады, себебі олар сауданың динамикасын әдетте анықтайтын негізі факторларға қарсы келеді. Мысалы, бөлшек сауда тарихи және макроэкономикалық трендтермен салыстырғанда айтарлықтай жылдам дамыды, сондай-ақ нақты табыстар мен жалақының әлсіз өсуі жағдайында. Жыл қорытындысы бойынша көтермелік сауда да жоғары көрсеткіштер көрсетті, бірақ 2023 жылдың рекордтық екі таңбалы сандарынан артта қалды, мұндай өсу мемлекеттік шығындар мен тау-кен секторына негізгі капитал инвестицияларының арқасында болды. Мемлекеттік қаржылар биыл да ИОК-ны қаржыландырудың маңызды көзі болып қала береді, бұл 2024 жылдың екінші жартысында көтермелік сауданың өсуін жеделдетуге әсер етті.
Жалпы, оң нәтижелерге қарамастан, сауданың динамикасы қарама-қайшы факторлармен бірге жүрді, бұл болашақта мұндай өсімнің тұрақсыздығын көрсетуі мүмкін.
Еске сала кетейік, сауда ЖІӨ-ні қалыптастыратын жүйелі маңызды секторлардың бірі болып табылады, оның құрылымында шамамен 16%-ды құрайды, тау-кен және өңдеу секторларынан озып кетеді. Сондықтан оның динамикасын және негізгі компоненттерін талдау елдің жалпы экономикалық дамуын бағалау, негізгі тенденцияларды және ұлттық экономиканың тұрақтылығы мен бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін факторларды анықтау, сондай-ақ экономиканың өсуі бойынша болжамдар құру үшін маңызды. Тау-кен секторындағы күшті стагнация фонында, дәл осы сауда 2024 жылдың екінші жартысында ЖІӨ-нің өсуін қамтамасыз етті, экономика 4%-ға өсті.
2024 жылдың қорытындысы бойынша, физикалық көлем индексі 9,1%-ға өсіп, көтермелік сауда 8,6%-ға, бөлшек сауда 9,8%-ға жетті. Сауда құрылымында дәстүрлі түрде көтермелік сауда 67,5%-дық үлеспен басым, бөлшек сауда үлесі 32,1%-ды құрайды. Жыл қорытындысы мен жылдық сауда өсуінің динамикасы көп жағдайда екіұшты және күтпеген болды.
2024 жылдың қаңтарында 2023 жылдың рекордтық өсуінің 11,3%-дан 3,5%-ға дейін күрт төмендеуі орын алды. Егер өткен жылдардың басындағы сауда өсімінің тарихи мәндерін қарастыратын болсақ, мұндай күрт төмендеу пандемия кезеңінсіз байқалмады, яғни бұл маусымдық тренд емес. Жыл бойы сауда өсімінің қарқыны айтарлықтай артты, тек ақпан мен сәуірде баяулады, ай сайын шамамен бір пайыздық пункт қосып отырды. Мұндай өсімнің негізгі қозғаушысы бөлшек сауда болды, ол 2024 жылдың екінші тоқсанынан бастап 6%-дан жоғары өсімді көрсетіп, жылды шамамен 10% өсіммен аяқтады.
Сонымен қатар, өткен жылдағы көтермелік және бөлшек сауда өсуінің құрылымы 2023 жылдың мәндерінен айтарлықтай ерекшеленеді. 2023 жылы бөлшек және көтермелік сауда рекордтық қарқынмен өсті, ал көтермелік сауда жыл бойы екі таңбалы қарқын көрсетті. Біз 2023 жылы мұндай мәндердің көп жағдайда Ресейге тауарларды қайта экспорттаумен және елге байланысты артықшылықтармен байланысты болғанын есептейміз. 2023 жылы Ресейге экспорт 2021 жылмен салыстырғанда 40%-ға артты. Санкциялық комплаенс және екінші санкциялар тәуекелдерінің күшеюі қайта экспорт операцияларының кезең-кезеңімен қысқаруына алып келді, бұл өткен жылы сауданың, әсіресе көтермелік сауданың баяулауына әсер етті.
Рисунок 1. Динамика торговли (оптовой и розничной) в 2024 году
Сонымен қатар, 2023 жылы көтермелік сауданың жоғары көрсеткіштері тау-кен секторындағы динамикалық дамумен және оған инвестициялардың өсуімен қолдау тапты. 2024 жылы осы сектордағы ИОК 11 айда 23,3%-ға қысқарды, ал өткен жыл бойы импорттың қысқаруы байқалды, 2024 жылдың 10 айының қорытындысы бойынша 3,3%-ға төмендеді. Дегенмен, өткен жылдың екінші жартысында көтермелік сауданың өсу қарқыны айтарлықтай артты, жыл соңында 8,6%-ға жетті. Мұндай өсудің себептерінің бірі мемлекеттік шығындарды ынталандыру болды, бұл ИОК-ны теріс динамикадан шығарып, мемлекеттік бюджет қаржыландырудағы рөлін айтарлықтай арттырды. 2024 жылдың 11 айында бюджет қаражатының жалпы инвестиция көлеміндегі үлесі 14,5%-дан 20,2%-ға дейін өсті.
Дәл осы бөлшек сауда 2024 жылы сауданың аномалды өсуінің негізгі катализаторы болды. Бұл тарихи деректермен қайтадан қарама-қайшы келеді. Соңғы 10 жылда бөлшек сауданың орташа жылдық өсімі 4%-ға жетпеді, 2023 жылы бұл өсім 5,2%-ды құрады, ал 2024 жылы - 9,8%. Бұған дейін біз өткен жылы бөлшек сауданың аномалды өсуі туралы мақаланы жарияладық, онда мұндай өсімнің негізгі көрсеткіштермен, дәстүрлі түрде оның динамикасына әсер ететін факторлармен әртүрлі бағытта қозғалыстың бір бөлігі болғаны атап өтілді. Осылайша, халықтың нақты табысы соңғы екі жыл бойы іс жүзінде өспеді, ал нақты жалақының өсу қарқыны, инфляцияның баяулауының нәтижесінде белгілі бір қалпына келтіруге қарамастан, бөлшек сауданың өсу қарқынынан және өткен жылдардың көрсеткіштерінен айтарлықтай артта қалды. Мысалы, 2024 жылдың қаңтарынан қыркүйекке дейін нақты жалақылар 2,9%-ға өсті, ал халықтың нақты табысы 2024 жылдың 10 айында 0,2%-ға қысқарды. Тұтынушылық кредиттеудің артуы табыстардың төмендеуін тек ішінара өтеп, бөлшек саудаға қолдау көрсетті. Сонымен қатар, қазіргі қарама-қайшы тенденциялар тұтынушылық импорт динамикасымен де жанамалай расталады, ол жыл бойы төмендеп отырды, тұтынудың өсуіне қарамастан.
Айта кету керек, өткен жылы бөлшек сауда құрылымы 2023 жылмен салыстырғанда іс жүзінде өзгерген жоқ, азық-түлік тауарларының үлесі 33%-ға жуық, ал азық-түлік емес тауарлардың үлесі 67%-ды құрады. Дегенмен, 2024 жылдың соңына қарай бөлшек сауданың өткізу арналары бойынша айтарлықтай өзгерістер болды - 2023 жылдың желтоқсанында сауда кәсіпорындары мен ұйымдары (62%) жеке кәсіпкерлермен, соның ішінде базарларда сауда жасайтындармен (38%) салыстырғанда айтарлықтай басым болды, ал 2024 жылдың желтоқсанында соңғылардың үлесі айтарлықтай артты - 45%-ға дейін. Бөлшек сауданың ұсақ өткізу арнасындағы үлесінің мұндай айтарлықтай артуының себ