Автор: Halyk Finance басқарма төрағасының кеңесшісі Мурат Темирханов
17 қаңтарда мемлекеттік энергетика министрлігінің мұнай өнімдеріне бағаны мемлекеттік реттеуден бас тарту ұсынысымен бұйрық жобасы қоғамдық талқылауға жарияланды. Осы бұйрыққа қатысты баспасөз хабарламасында нарықтық реформаның себептері түсіндіріледі.
Атап айтқанда, онда былай делінген: «АИ-92 бензинінің бағасы көрші елдермен салыстырғанда 40%-дан 138%-ға дейін айырмашылық көрсетеді, дизель отынына – 20%-дан 79%-ға дейін. Бұл тапшылықты тудырады, саланы жаңғырту мүмкіндігін шектейді, отынды шетелге заңсыз шығару схемаларын тудырады. Осыған байланысты энергетика министрлігі тұрақты баға қалыптастыру моделіне көшуде. Бұл сұраныс пен ұсыныс арасында нарықтық баланс орнатуға, отын тапшылығын жоюға, мұнай өңдеу секторын жаңғыртуға, жаңа жұмыс орындарын құруға және ұзақ мерзімді инвестициялар тартуға бағытталған». Сонымен қатар, үкімет отын бағасының күрт өсуіне жол бермейтінін түсіндіреді.
Біз жеке ұзақ мерзімді инвестицияларды мұнай барлау мен өндіруге, сондай-ақ Қазақстандағы мұнай өңдеуге тарту мәселесін бірнеше рет атап өттік. Теңіз кен орнында өндірісті кеңейту жобасына (48 миллиард доллар) елеулі инвестициялар аяқталғаннан кейін, мұнай барлау мен өндіруге жаңа инвестициялар айтарлықтай төмендеді. Біздің пікірімізше, бұл экономиканың осы секторына инвестиция тартудың негізгі проблемасы – мемлекет тарапынан мұнай барлаушылар мен өндірушілерге ішкі нарықта мұнайды төмен бағамен міндетті түрде сатуды талап етуі.
Кейбір бағалаулар бойынша, ішкі нарықтағы шикі мұнай бағасы экспорттық бағадан 55–70%-ға дейін төмен, бұл мұнай барлаушылардың пайдасынан ішкі отын бағаларын субсидиялау саясатының нәтижесі. Сонымен қатар, мұнай барлаушылардың өздерінің айтуынша, мемлекеттік келісімдер бойынша жеке инвесторлармен шарттар жиі орындалмайды, және шикі мұнайдың ішкі нарыққа төмен бағамен жеткізу үлесін арттыруға үнемі талпыныстар жасалады. Газ барлау мен өндіру секторында да осындай жағдай орын алуда, бұл елдің мұнай-газ секторына инвестициялық тартымдылықты едәуір төмендетеді.
Біз мұнай өнімдеріне мемлекеттік баға реттеуден бас тарту реформасын ең басты шарамен – мұнай барлаушыларға ішкі нарықта төмен бағамен мұнай сату міндеттемесін алып тастаумен толықтыру қажет деп санаймыз. Бұл Қазақстанның мұнай секторын жеке ұзақ мерзімді инвестициялар үшін тартымды етеді. Жалпы, бұл шикі мұнай мен газ экспортынан емес, жоғары өңделген мұнай-газ өнімдерінің экспортын тартуға мүмкіндік береді, бұл экономиканың әртараптануын арттырады.
Сонымен қатар, реттелетін бағаларды либерализациялау біртіндеп емес, бірден жүзеге асырылуы тиіс деп есептейміз. Бұл бірінші кезекте, жеке инвестициялардың (соның ішінде банктер тарапынан нарықтық ұзақ мерзімді кредиттеудің өсуі) елдің мұнай және газ секторына тартылуы ішкі және экспорттық шикі мұнай мен газ бағаларының паритетсіздігімен шектелетіндігімен байланысты. Ішкі бағалардың біртіндеп өсуі осы кезеңде жеке инвестициялардың кірістілікке ие болмайтынын білдіреді, ал әлеуметтік шиеленістің біртіндеп өсуі бағалардың кезең-кезеңімен либерализациялануының тоқтатылу ықтималдығын арттырады.
Әлеуметтік шиеленістің өсуі, елдегі бағаларды либерализациялауда жиі негізгі кедергі болып табылатын мәселе, мынадай: 2021 жылы Қазақстандағы кедейлік бағалауы жөніндегі Дүниежүзілік банк баяндамасында мемлекеттік бюджет есебінен отын мен коммуналдық қызметтерді субсидиялауға қатысты дұрыс қорытынды жасалды. Мемлекеттік қаражаттың едәуір бөлігі бұл игіліктерді мұқтаж тұрғындарға қолжетімді ету үшін жұмсалса, 2021 жылы осындай субсидиялардың көлемі ЖІӨ-нің 2,8%-ын құрады, парадоксальды түрде негізгі бенефициарлар бай үй шаруашылықтары болды. Бұл бюджет қаражатының осыншама көлемінің тиімсіз жұмсалатынын, шын мәнінде кедейлерді қолдамайтынын және олардың жойылуы әлеуметтік әділеттілік пен үй шаруашылықтарын әлеуметтік қорғауды арттыру үшін шығындарды үнемдеуге және қайта бағыттауға көмектесетінін білдіреді.
2024 жылдың 10 мамырында мемлекет басшысының «Экономиканы либерализациялау шаралары туралы» шабыттандыратын жарлығы жарияланды, онда келесі негізгі бағыттар анықталды: экономиканы одан әрі либерализациялау; мемлекеттік сектордың экономикадағы үлесін ауқымды және жедел қысқарту; меншіктің кез келген нысанында нарықтарда әділ бәсекелестікті қамтамасыз ететін шарттарды жетілдіру және т.б. Мұнай өнімдеріне мемлекеттік баға реттеуден бас тарту шаралары осы жарлық шеңберінде жүзеге асырылады.
Біздің пікірімізше, «Экономиканы либерализациялау шаралары туралы» жарлық Қазақстан экономикасын жекешелендіру және либерализациялау жөніндегі мақсатты құжат болып табылады. Бұл барлық стратегиялық даму құжаттарын дайындаудың негізі болуы тиіс. Өкінішке орай, қазіргі уақытта жарлыққа арналған бірде-бір үкімет отырысы өткізілген жоқ, сондай-ақ баспасөз, сарапшылар және қоғамның барлық мүшелері үшін түсіндіру жұмыстары жүргізілмеді. Жарлықтың көптеген тармақтарын орындау мерзімдері өтіп кетті, алайда қоғамдық алаңда олардың орындалуы туралы есептер жоқ.