Автор: кеңесші Halyk Finance Мұрат Темірханов
4 желтоқсанда биыл жаңа Бюджет кодексі мәжілісте бекітіліп, сенатқа қарастыруға жіберілді. Біз Қазақстандағы бюджет саясатының мәселелері туралы бірнеше рет көтердік. Бюджет кодексінің (БК) жобасында едәуір жетілдірулер байқалғанымен, құжатқа Халықаралық валюта қоры, Дүниежүзілік банк және ЭЫДҰ сияқты беделді халықаралық ұйымдардың маңызды ұсыныстары енгізілмеді. Сондай-ақ, БК «2029 жылға дейінгі Қазақстан Республикасының ұлттық даму жоспары» аясындағы кейбір негізгі ережелерді қамтымайды, ол мемлекет басшысы тарапынан биылғы жылдың шілдесінде бекітілген. Атап айтқанда, мемлекеттік қаржылардың ұзақ мерзімді тұрақтылығын қамтамасыз ету және фискалдық тәртіпті арттыру үшін осы стратегиялық құжатта Ұлттық қордан мақсатты трансферттерді бюджет ережесінің шеңберіне енгізу жоспарланған, бұл жаңа БК-да көрсетілмеген.
Біздің «Қазақстанға қандай реформалар қажет» құжатымызда бүгінгі күні макроэкономикалық саясаттың (әсіресе салық-бюджеттік) тәсілдерін түбегейлі қайта қарау қажеттігін атап өттік, бұл экономиканы мұнай бағаларына тәуелділігін төмендетуге және «ресурс қарғысын» (табиғи ресурстарға бай елдердің болашағында экономикалық және технологиялық дамуы төмен, ресурстары әлдеқайда аз елдермен салыстырғанда) жеңуге көмектеседі. Дұрыс контрциклдік бюджет ережелерінің арқасында елде экономикалық өсу, бюджет шығындары, инфляция және ұлттық валюта курсының тұрақтылығын қамтамасыз ету арқылы макроэкономикалық тұрақтылық қалыптасады. Мұнай бағаларына тәуелділіктің төмендеуі жеке бизнестің дамуына және экономиканы әртараптандыруға қолайлы орта қалыптастырады.
Неліктен контрциклдік бюджет ережелері Қазақстан үшін өте маңызды?
Мұнайға тәуелді, әртараптандырылмаған елдерде, мысалы, Қазақстанда, контрциклдік бюджет ережелері экономиканы және оның көрсеткіштерін (ЖІӨ, инфляция, пайыздық мөлшерлемелер және ұлттық валюта курсы) тұрақтандыру үшін мемлекеттің макроэкономикалық саясатының басты рөлін атқарады, сондай-ақ мұнай бағаларының әлемдік нарықтардағы күрт өзгерістерінде мемлекеттік бюджетті тұрақтандырады. Қазақстандағы контрциклдік бюджет ережелерінің басты элементі - Ұлттық қор (елдің мұнай қоры).
Қазақстанның қазіргі заңнамасына сәйкес, Ұлттық қордың екі функциясы бар. Біріншісі, бұл жинақтау функциясы, яғни мемлекет қаржылық ресурстарын болашақ ұрпақтар үшін жинақтау. Екіншісі, бұл тұрақтандыру функциясы, яғни экономика мен мемлекеттік бюджетті әлемдік шикізат нарықтарындағы жағдайға тәуелділігін төмендету. Ұлттық қордың тұрақтандыру функциясы контрциклдік бюджет ережелерін қатаң сақтау жағдайында ғана жұмыс істей алады.
Биылғы жылдың шілдесінде бекітілген «2029 жылға дейінгі Қазақстан Республикасының ұлттық даму жоспары» бойынша бюджет ережелері туралы былай делінген: «Макроэкономикалық саясатты жүзеге асырудағы басымдықтардың бірі контрциклдік бюджет ережелерін қатаң сақтау және бюджет параметрлерінің тұрақтылығын қамтамасыз ету болады. Бұл мемлекеттік қаржылардың теңгерімділігін қамтамасыз етуге, мұнайсыз тапшылықты төмендетуге, Ұлттық қордың активтерінің сақталуын және жинақталуын қамтамасыз етуге, сондай-ақ фискалдық саясатты монетарлық саясатпен үйлестіруге ықпал етеді, бұл инфляциялық қысымды төмендетуге мүмкіндік береді».
Контрциклдік ережелердің мәні мынада: мұнай бағалары жоғары болған кезде, үкімет мемлекеттік шығындарды арттырмайды, керісінше, мұнай долларларын «сувенирлік» мұнай қорында жинақтайды. Бізде бұл рөлді Ұлттық қор атқарады. Осылайша, мұнай бағаларының жоғары кезеңінде билік экономиканы артық мұнай долларларынан «стерилизациялайды». Мұндай стерилизация экономикаға қызып кетуге және инфляцияның жылдам өсуіне жол бермейді. Экономикадағы артық мұнай долларларын алып тастау ұлттық валютаның нығаюына және пайыздық мөлшерлемелердің өсуіне жол бермейді. Нәтижесінде, мұнай бағалары жоғары кезеңінде контрциклдік бюджет ережелері «голланд ауруының» пайда болуына жол бермейді.
Екінші жағынан, егер мұнай бағалары төмендесе, онда контрциклдік бюджет саясатына сәйкес үкімет мемлекеттік шығындарды бұрынғы деңгейде сақтап қалу үшін мұнай қорын пайдалана алады, бұл мұнай секторындағы кірістердің күрт төмендеуіне қарамастан экономиканың және бюджеттің өсуін қолдауды білдіреді. Мұнай қорынан бюджетке трансферттер үшін долларларды сату ұлттық валютаның мұнай бағаларының төмендеуіне байланысты әлсіреуіне жол бермейді, бұл инфляция мен пайыздық мөлшерлемелерді тұрақтандыруға мүмкіндік береді, өйткені олар біздің импортқа тәуелді елде ұлттық валюта курсына өте сезімтал.
Соңғы екі жылда, мұнай бағалары қолайлы болғанына қарамастан, Қазақстанда контрциклдік бюджет саясатының орнына кері - проциклдік саясат қолданылып келеді. Осы екі жылда халықаралық нарықтардағы мұнай бағасы орташа 80 доллардан жоғары болды, бұл барлық мұнай экспорттаушылары үшін қолайлы бағалық деңгей болып саналады. Мұндай мұнай бағаларында және контрциклдік ережелерді дұрыс қолданған жағдайда, Ұлттық қорға түсетін түсімдер бюджетке алынатын қаражаттан едәуір асып кетуі тиіс.
Дегенмен, 2022 жылдан бастап республикалық бюджет шығыстарының елеулі өсуі байқалады, ал өткен және биылғы жылдары Ұлттық қорға түсетін түсімдер бюджеттен алынатын қаражаттан (мемлекеттік компаниялар «ҚазМұнайГаз» және «Қазатомпром» акцияларымен операцияларды қоса алғанда) едәуір төмен болды. Бұл жоғары мұнай бағалары кезінде елде бюджет және экономикалық дисбаланстардың өсуі орын алып жатқанын білдіреді. Бұл, өз кезегінде, мұнай бағаларының салыстырмалы түрде аз ғана төмендеуі, мысалы, барреліне 60 доллар деңгейіне дейін төмендеген жағдайда, Қазақстанда терең экономикалық және қаржылық дағдарыс қаупінің жоғары екенін көрсетеді.
Біз тағы да контрциклдік бюджет ережелерінің Ұлттық банкінің ақша-кредит саясатын жүзеге асыру үшін өте маңызды екенін атап өткіміз келеді. «Қазақстанға қандай реформалар қажет?» деген есепте атап өткендей, әртараптандырылмаған мұнайлы елдерде контрциклдік бюджет ережелері инфляцияға, негізгі мөлшерлемеге және ұлттық валюта курсына орталық банктің монетарлық саясатына қарағанда әлдеқайда үлкен әсер етеді. Соңғы уақытта Қазақстанда контрциклдік бюджет саясатының орнына кері - проциклдік саясат қолданылуы Ұлттық банктің монетарлық және курстық саясатының тиімділігін айтарлықтай төмендетеді.
Контрциклдік бюджет ережелері қашан Бюджет кодексіне енгізіледі?